”Beter een Levinas dan een valium”
Of pubercrisis versus de crisis van de Ander
“Je hebt het altijd zorgvuldig bewaard in een hoekje van je bureaula. Het is een soort talisman die je tegenkomt wanneer je op zoek bent naar een Post-it. Iedere keer neem je even de tijd om ernaar te kijken. Je oog trilt van emotie, je streelt de kleine kraalltjes met de letters van zijn naam, en je kijkt naar het armbandje als naar een filmscherm waarop de beelden van een ver verleden geprojecteerd worden. Dit geboortearmbandje maakt je niet zo zeer weemoedig, maar brengt je eerder terug naar een andere tijd. Een tijd waarin de dagen als ritjes in een draaimolen waren en waarin verdriet bestond uit een op de grond gevallen ijsje of een zoekgeraakt speelgoedbeest.
Je bent altijd dol geweest op kinderen. Zelfs voordat je ze zelf kreeg was jij de eerste die een spelletje monopoly voorstelde en de laatste om te zeggen dat ze het zwembad uit moesten komen. Je hebt tientallen pedagogische boeken gelezen en hebt een uitgesproken mening over het gebruik van beeldschermen en videospelletjes. Jij was de aardige en verantwoordelijke ouder die bewonderende blikken oogstte bij het uitgaan van de school, die de kinderen meenam om te skateboarden, maar tegelijkertijd onvermurwbaar was als het om beleefdheid gaat. Je applaudisseerde enthousiast voor alle toneelstukjes die ze voor het slapengaan nog even wilden laten zien. En al waren ze vaak zo opgewonden als een popster die voor een optreden lsd genomen had, je bleef ze aanmoedigen. Nooit keek je op je horloge, nooit heb je gegeeuwd wanneer je ze een verhaaltje voorlas. Je bent specialist geworden in verjaardagspartijtjes, specialist in naschoolse activiteiten en een superbouwer van boomhutten. Kortom, de jeugd was je domein en die schattige blonde hoofdjes waren je lieve en volgzame onderdanen.
De jaren zijn verstreken, net zo snel als de trends van de spelletjes op het schoolplein, en je lijkt voor iedereen nog altijd een autoriteit op het gebied van ouderschap. Kinderen zijn voor jou niet de grillige monsters waarover men het zo vaak heeft, maar lieve en gemakkelijk tevreden te stellen individuen. Je haalt ze nu minder vaak van school, maar jullie band blijft intact. Zelfs al uit je nageslacht soms bedenkingen over je iets te ‘jeugdige’ manier van kleden, je herkent je niet in het zogenaamde generatieconflict waarover ze het in talkshows zo vaak hebben.
Die avond stap je dan ook met een zekere verbijstering, vermengd met ongeloof, je appartement binnen. Je mag dan nog zo moe zijn van de reis, je merkt onmiddellijk dat er iets mis is in de keuken. Is er soms ingebroken? Heb je je in de voordeur vergist? Je probeert een samenhangende verklaring te vinden. Waarom ligt er een sok op het marmeren keukenblad? Naast een omgevallen fles lekkende ketchup, een haardroger, een zak chips met barbecuesmaak en een stapeltje polaroid foto’s? De gootsteen staat vol met vuile vaat. De zitkamer is veranderd in een ontplofte klerenkast. Je bent je verbijstering nog niet te boven als een individu van zo’n een meter tachtig opeens tevoorschijn komt en je op een verre van welwillende toon vraagt: ‘Waarom ben je dan ook zo vroeg thuis gekomen? En waarom heb je mijn telefoonoplader zoek gemaakt? Heb je er soms geen genoeg van mijn leven te verpesten?’
Wie is die persoon? Wat is er gebeurd met het kleine schatje dat een mutsje met berenoren opzette? Op welk moment ben je de draad kwijtgeraakt? Je bent opeens de ouder van een puber. Hoe lang heb je dat niet onder ogen willen zien?
Natuurlijk heb je als verantwoordelijke ouder dingen gelezen over pubers, over hun behoefte aan vrijheid en grenzen. En je bent van mening dat de bedoeling van de jeugd is om volwassen te worden. Je bent er zelfs toe overgegaan te communiceren in emoticons en gebruikt nu gekleurde eenhoorntjes om je tevredenheid uit te drukken. Hier ontgaat het proces je echter totaal; het is een soort tornado die met geen enkele smiley uit te drukken is. Want volgens jou is het geen kind, geen puber met een hormonale crisis, die hier in je appartement staat, maar een vreemde. Een totale vreemde, die een dialect gebruikt met uitdrukkingen als ‘rot op’, ‘shit’, ‘vet’, en dat allemaal uitgesproken met het hoofd verstopt in de kussens van de bank. Volkomen onbegrijpelijk dus.
Sinds je beseft wat er aan de hand is, ben je totaal in shock. De verantwoordelijke, alleswetende opvoedkundige staat met zijn mond vol tanden. Je slaat de puber die in je appartement rondhangt gade met dezelfde verbazing als een antropoloog die een stam in de Amazone ontdekt. Je hebt geen idee hoe je met dit wezen in contact moet treden. Het uitwisselen van de Coolsingel of de Kalverstraat is kennelijk niet meer genoeg. Je probeert je aan te passen aan zijn manier van kleden en denken. Zodra je echter begrepen hebt dat het dragen van een XXL-joggingbroek niet berust op een fout in de maat, maar op een bewuste beslissing, verandert het wezen plotseling van smaak en draagt nu superstrakke jeans, vol liefde gestreken, en T-shirts waarop NO FUTURE staat gedrukt. Je kunt nog zo je best doen tegen clichés te vechten, maar de waarheid is niet langer te ontkennen: je engeltje is een duivel geworden, een onoplosbaar raadsel. En wanneer hij je zegt dat jij de ergste ouder in het heelal bent en dat hij zich voor je schaamt, aarzel je tussen hem wurgen met zijn geboortearmbandje en zelf dan ook maar een T-shirt gaan dragen met NO FUTURE erop. Het is duidelijk dat de toekomst van jullie relatie in gevaar is.
En wat vindt Levinas hier allemaal van?
Het is onwaarschijnlijk dat Emmanuel Levinas ooit een rebelse puber is geweest die dacht dat zijn ouders ouderwetse sukkels waren zonder begrip voor de jeugd. Zijn ideeën over de moraal zijn echter zeer toepasselijk op onze situatie, want het doel van zijn filosofie is de vraag hoe we ons moeten gedragen ten opzichte van individuen die we niet meer begrijpen. En pubers zijn tenslotte onbetwist kampioen in deze categorie.
Door het hele oeuvre van Levinas heen loopt een rode draad, een essentieel concept in al zijn werk heen: de Ander. Met deze term, aan de ene kant heel gewoon, maar bij Levinas zeer filosofisch, bedoelt hij degene met wie je geconfronteerd wordt en die niet is zoals jij. De Ander is dus diegene van wie je de gedachten niet kunt raden, diegene die je ergert omdat hij aan je ontsnapt, diegene die je zo graag verafschuwt, diegene die je altijd tegenspreekt. Met andere woorden, diegene die anders is omdat hij nu eenmaal niet jij is. Die Ander kan je vader of je moeder zijn, je geliefde, iemand in de tram, je baas, de buurman van de overkant, maar ook- en veel belangrijker- de puber die bij je in huis woont.
Met een helderheid die kenmerkend is voor zijn filosofie beschrijft Levinas het paradoxale karakter van onze menselijke relaties. De Ander is onuitstaanbaar. Hij reageert nooit zoals je zou willen en heeft niet dezelfde verlangens als jij. De Ander is voor ons zowel een vreemde als een vreemdeling, en toch - en dat is wel het opmerkelijkst - zoeken we zijn aanwezigheid voortdurend op. We zijn gevafascineerd door de Ander, en in plaats van onverschillig te zijn - wat een doeltreffende remedie zou zijn tegen onze ergernis - willen we dat de Ander altijd in de buurt is. We willen koste wat het kost begrijpen hoe hij functioneert en zijn steeds op zoek naar informatie over zijn persoonlijkheid.
Toegepast op onze puber neemt deze contradictie de volgende vorm aan: In plaats van ons te laten uitschelden terwijl hij of zij een videospelletje speelt, (met één hand op de afstandsbediening en de ander op zijn smartphone), vol vertrouwen dat de rondvliegende hormonen een plaats zullen weten te vinden, worden we boos, verlamd door de gedachte dat ons kind niet het zelfde is als wij. Afgezien van bovenmenselijke pogingen doen om zijn taal te leren en proberen zijn muziek te appreciëren, of alles in het werk stellen om hem ervan te overtuigen dat een boek lezen leuk kan zijn, is er niets aan te doen. Geen enkele actie, geen enkele activiteit, geen enkele kennis of boek kan dit relationele probleem uitwissen. De Ander blijft een onoplosbaar raadsel, die ons bovendien met minachting beziet. En dat is maar goed ook.
Want hier kunnen we de remedie van Levinas toepassen. Hij weet deze relationele patstelling zo te veranderen dat onze verhouding met Anderen plotseling een nieuwe toekomst krijgt. Juist omdat de Ander los van ons staat, is hij zo interessant en geeft hij betekenis aan ons eigen leven. Hij is essentieel voor ons door de reactie die hij bij ons opwekt. Het is waar dat we de Ander niet begrijpen, maar door hem te observeren, door in te zien waarop we reageren, kunnen we onszelf leren kennen. Ons ‘ik’ tekent zich af door het gezicht, de ogen en de woorden van deze vreemdeling die ons intrigeert, ons ontsnapt en pikkelt. Door onze puber en zijn wanorde te observeren ontdekken we dingen over onszelf. Als we alleen zouden zijn, was het leven ongetwijfeld rustiger en het huis opgeruimder, maar dan hadden we niet de kans om te evolueren, na te denken en onszelf te overstijgen.
Uiteindelijk fascineert de Ander ons zo dat we bereid zijn onze ergernis te vergeten om voor hem te zorgen. Alsof juist zijn anders-zijn in ons een enorme sympathie en een groot gevoel van verantwoordelijkheid opwekt. Of, zoals Levinas benadrukt: een ethiek. Dus ook al zijn we nog zo moe van het onmogelijke taaltje dat onze slaperige puber uitbraakt, we blijven wakker tot hij eindelijk thuiskomt van een feestje bij vrienden.
Dankzij onze pubers beleven we in alle volheid wat het anders-zijn inhoudt. We hoeven ze niet te begrijpen om ons geheel verantwoordelijk voor ze te voelen. En dat geldt voor al onze relaties. Het maakt niet uit of we ruzie maken, ondankbaar behandeld worden of plotselinge veranderingen moeten accepteren, de vereiste is altijd hetzelfde: de Ander laten voelen dat we er voor hem zijn, zelfs in de ongelijkheid van onze betrekkingen, zelfs wanneer we soms het gevoel hebben dat we er niets voor terug krijgen. En je zult zien: dankzij je liefde en meelevendheid zal je puber op een dag in de toekomst graag opnieuw monopoly met je willen spelen.
Levinas in enkele woorden
(1906 - 1995)
Emanuel Levinas, in 1906 geboren in Litouwen, krijgt een Joodse opvoeding, die hem er eerder toe inspireert vragen te stellen en over dingen na te denken dan dat hij nu per se antwoorden wil vinden. Tijdens zijn ballingschap in Oekraïne ontwikkeld hij een grote liefde voor de Russische literatuur, en Dostojevski speelt vervolgens een belangrijke rol in zijn denken. In 1923 gaat hij filosofie studeren in Straatsburg, en hij wisselt tussen het Duits en het Frans om de eigenheid van deze talen te leren kennen. Na een verblijf in Duitsland, waar hij Heidegger ontmoet, neemt hij in 1930 de Franse nationaliteit aan en woont vervolgens enkele jaren in Parijs. Tijdens de oorlog wordt hij krijgsgevangen gemaakt en brengt hij vijf jaar door in een Duits kamp. Hij zal altijd diep getroffen blijven door deze periode, maar na 1945 geeft deze ervaring hem de gelegenheid om nog sterker dan voorheen het belang te benadrukken van de Ander en zich tegen onverschilligheid te keren. Zijn filosofie is een altruïstische ethiek waarin ieder van ons zich verantwoordelijk moet voelen voor de Ander. Dit geheel nieuwe standpunt in de hedendaagse filosofie maakte hem tot een van de grote filosofen van de twintigste eeuw, ook na zijn overlijden in 1995.
Het anticrisisboek
De totaliteit en het oneindige
In 1963 publiceert Levinas zijn proefschrift, dat hij enkele jaren eerder schreef. In dringende taal met vaak gewaagde beeldspraak, legt hij uit dat we alleen via de Ander de oneindigheid kunnen vinden. Hij verwerpt echter vooral - met een voor de filosofie zeldzame kracht - de absurditeit van de haat en wijst op de noodzaak naar de Ander te kijken en voor hem te zorgen, zelfs wanneer hij ons vreemd is.
Filo rescue
- Anderen zijn altijd vreemden voor ons, en pubers helemaal, omdat ze simpelweg niet functioneren zoals wij.
- Omdat anderen anders zijn, kunnen ze ons iets leren over onszelf.
- De moraal is: we moeten in staat zijn om voor onze pubers te zorgen met medeleven en verantwoordelijkheid, zelfs al krijgen we er niets voor terug.
Uit: Marie Robert; Speeddaten met Plato - filosofie voor als je het even niet meer ziet zitten; p.101-113
