Filosofieforum.nl

Hier een niet-nagelezen en verbeterd schrijfsel.




Over de idee Utopie


Een beeld, een gedachtegang, een verlangen waaraan gedachten gekoppeld worden ter verwezenlijking ervan, een projectie vanuit het heden op de toekomst. Dat is wat de idee ‘Utopie’ is, iets dat van ons af staan, dat vóór ons schijnt. Het ís niet, nee, het wordt, maar meestal is het weinig meer dan iets dat komt. Om voorgaande durf ik te stellen dat Utopische gedachten irreëel zijn en de actuele realiteit uit het oog verliezen. Het leidt m.i. zelfs tot ontworteling van het dagelijks bestaan. Waarom bestaat de idee van een Utopie dan? Waarom streven mensen het na, en waarom realiseren ze zich niet de ontworteling die dit oplevert? Dat ga ik proberen uiteen te zetten.

Om te beginnen is een Utopie een beeld van grote positieve waarde. Het beantwoord rechtstreeks aan onvervulde verlangens, aan hoop, aan beloftes die gedaan zijn op religieuze grondslag, zelfs ook uit theorieën die het menselijke sociale gedrag en moraliteit tot een harmonieuze staat willen brengen. Kortom, het is een projectie vanuit een onvolmaakt heden op een toekomst. Dit moet immers wel, want als het heden goed is zoals het is, dan valt het ook niet te verbeteren, en als dat zou kunnen, dan zou er in ieder geval de behoefte niet voor zijn. Een genoegzaamheid leidt niet tot onvrede of verlangen, aangezien de goedheid, de eerlijkheid en de beschikbare ruimte voor de ontplooiing van het individu beantwoorden aan de menselijke behoeftes.
In die zin is een Utopie dan een punt waar het Goede samenstroomt. Omdat in het heden te weinig Goed is, ontstaat de idee van een Utopie. Het is als een weegschaal: als in het heden, de linkerschaal, genoeg Goed is, slaat de rechterschaal van de toekomst niet door. Er komt dan minder gewicht te liggen, oftewel: er stroomt minder Goed samen. Anders is het als er in de linkerschaal, van het heden, te weinig Goed is. Dan ligt er automatisch meer Goed in de rechterschaal, waardoor de toekomst belangrijker wordt. Daarbij moeten we dan veronderstellen dat er slechts één vaste hoeveelheid Goed is, waar niet meer of minder van gemaakt kan worden. Alleen dan kan het immers bij gebrek aan de ene zijde als vanzelf een teveel aan de andere zijde vormen. Compensatie dus, misschien vergelijkbaar met warmte en koude: er is een vaste hoeveelheid lucht, en wanneer die warm is, stroomt ze omhoog, richting koude gebieden. Daarvoor in de plaats komt koude lucht van boven naar beneden, richting warme gebieden.
Als dus het heden voldoende aan de behoeftes van de mens, die we als Goed veronderstellen, beantwoord, wordt het Goed niet gezocht in de toekomst. Als het heden bevredigend is, ontstaat geen idee van een Utopie. Het enige dat zich dan zou vormen is hooguit een idealistisch beeld van de actuele realiteit.

De vraag waarom mensen de idee van een Utopie nastreven is minder makkelijk te beantwoorden. Iedereen houdt er namelijk zijn eigen genuanceerde gedachtegangen, moraliteit, ontevredenheid en doelstellingen op na. Toch kan een algemeen van de nastreving van het Utopische aan te wijzen zijn. Zoals eerder gezegd, is de Utopie een brandpunt van positiviteit, hetzij spiritueel, hetzij materieel. Alles dat aan Goed ontbreekt, vind men daar. Daarmee is de Utopische idee dus eigenlijk actief, en niet passief. Ze berust niet op het vasthouden aan het verleden, maar wil juist breken met de patronen die vanuit het verleden doorwerken op het heden, om uiteindelijk het heden te kunnen aanpassen tot een nieuwe staat van zijn. Onvrede met de actuele realiteit leidt onvermijdelijk tot frictie, en frictie is per definitie beweging. Men zet zijn zinnen ergens op en kijkt ergens naar uit. Dit zou echter nog slechts actieve passiviteit genoemd kunnen worden. Als men zich meer en meer focust op het brandpunt dat Utopie heet, dan komt men pas werkelijk in actie. Men vat dan de gedachte op dat men de verantwoordelijkheid heeft om de actuele realiteit met daadkracht om te vormen tot datgene wat beantwoord aan de gevormde ideologie. Een concreet voorbeeld kan zijn de communistische tak van het socialisme, dat na diens revisionisme nog een wereldrevolutie bleef nastreven.
Echter, welk beeld men ook nastreeft, het propageert nooit dat men zich dient neer te leggen bij de stand van zaken in het heden, en al zou dit het geval zijn, dan nog is dit met de blik vooruit gericht, met hoop op betere tijden. Toch weten we dit kader ook allemaal wat dergelijke onvervulde verlangens kunnen veroorzaken: ze stuwen zich op, worden deel van een groepsmentaliteit, en dan hoeft er op een gegeven moment maar één krachtige persoon op te staan die daar op in speelt, en het hek is van de dam. Wederom moet men dan constateren dat de Utopische gedachte al die tijd actief was, broeiend onder het oppervlak.
Wat de Utopische idee kenmerkt, is dat het vervult wil worden. Als dat nu niet is, dan wel over een bepaalde tijd, maar zolang het Goede op de toekomst geprojecteerd wordt, zal het blijven lokken. Men staat aan de verleiding bloot om het heden te veranderen en nieuwe wegen in te slaan. Daarmee is niets gezegd over de consequenties ervan: of ze constructief is, of destructief. Dit vraagstuk is van een andere orde, wellicht filosofisch van aard, aangezien het begrippen als ethiek en vrijheid omhelst. Feit is alleen dat de idee Utopie voor verandering staat, en tegelijk ook uitnodigt tot manipulatie.

Waarom realiseert men zich niet de ontworteling die de Utopisch idee veroorzaakt, vroeg ik aan het begin. Daarvoor doemt echter andere vraag op die nog belangrijker is, namelijk wat de idee Utopie precies bij de mens veroorzaakt. Wat het is, weten we, en hoe het tot stand komt en tot welke beweging het leidt eveneens. Ik durf te stellen dat de idee Utopie de mens verblindt van de actuele realiteit, ja, zelfs ook van het verleden. Men verliest een bepaalde objectiviteit, want een focus leidt altijd tot een toegespitste visie, en daarmee kan men onvoldoende de standplaatsgebondenheid beschouwen. Dat wil zeggen, dat men niet inziet hoe de actuele realiteit inspeelt op het denken van de menselijke geest. Al de processen, de gemeenschappelijke ervaringen en ‘triggers’ die elkaar opvolgen, die tezamen de waargenomen werkelijkheid vormen. Die werkelijkheid is natuurlijk van levensbelang voor het bewustzijn van de mens, ze kan er niet zonder mee. Bij een Utopisch verlangen en gedachtegang echter negeert men de band die men heeft met de werkelijkheid. Men ontkent de afhankelijkheid van het bewustzijn ervan. Dit leidt onvermijdelijk tot inconsistenties in het denkpatroon, en al zeker in het handelen. Irreëel, zogezegd.
Zo kom ik op een kernpunt, namelijk dat de Utopische gedachte een grote blinde vlek heeft, en dat is relativiteit. Relativiteit van de mens, van het individu, van tijd en plaats. Niet alleen kan men dan van het verleden leren, maar ook zal men altijd in imperfectie leven. De toekomst moet immers perfectie brengen. Uiteindelijk kan men dat ideaal wel na gaan streven, maar dit zal dan leiden tot ontwrichting van de realiteit, van het dagelijks leven.

Wat betreft de standplaatsgebondenheid, dat impliceert dus relativiteit en subjectiviteit. Onpersoonlijk beschouwt kan men zeggen dat dit een irreëel bewustzijn is, maar daartegenover staan andere, al even irreële, ideologieën. De mens in zijn geheel is namelijk altijd standplaatsgebonden, gevormd door het verleden, geleid door het heden en verlokt door de toekomst. Daarna rijzen overstijgende punten op, filosofisch van aard: dat de mens als zodanig niet volmaakt is, d.w.z. dat er altijd kwaliteiten bij kunnen, dan er altijd ontevredenheid is en dat men nooit ten volle kan beantwoorden aan zichzelf en zijn naaste. Hoe dan kan een imperfect mens ooit een perfecte idee realiseren? En daarmee begin ik nog niet eens over het in stand houden daarvan.

Al met al is de Utopische idee dus een brandpunt van Goed dat men in het heden niet kan vinden. Het gemis zet aan tot frictie met de actuele realiteit en mogelijk tot omverwerping van de bestaande structuren binnen het dagelijks leven en de samenleving. Met een dergelijke blik vooruit verliest men echter een bepaalde realiteit uit het oog, en de werkelijke aard der dingen, als die bestaat, zal nooit gekend en doorgrond worden. Die aard ligt hem niet in de stand van zaken in het heden, alsof die eeuwigdurend zijn. Nee, de tijd waarin het individu leeft en zijn bewustzijn koppelt aan de werkelijkheid, is slechts relatief. Hij maakt deel uit van een voortdurend veranderlijke werkelijkheid, een dynamisch geheel die blijkbaar te groot is voor de mens om te onderkennen en te begrijpen. Men heeft in plaats daarvan geen vrede met het heden, die gevormd is door het verleden, en probeert die niet te doorgronden. Daarmee faalt zij in het zoeken van geluk in het werkelijke leven.


(24 mei 2009)

oorlel

oorlel

Een utopie is voor mij zoiets als een wens. Je hebt het nog niet, maar wenst het wel te verkrijgen in de nabije toekomst. Hoe verder die wens, de utopie van de werkelijkheid afstaat, hoe verder weg dat nabije lijkt te zijn, soms zelfs onhaalbaar.

Volgens wiki heeft de term utopie alles met de ideale staat of samenleving te maken, maar ik maak het ook wel eens iets kleiner en gebruik het als verbeelding van mijn directe omgeving. Ik leef in een Centraal Wonen project en ons kleine wereldje zou je ook al utopisch kunnen noemen. Ook wij hebben het idee dat ons wereldje beter is dan zij die daar buiten wonen; onze manier van wonen is beter.

Ik wil eigenlijk liever niet zo denken. Ieder van ons leeft op de manier die hij of zij voor zichzelf als het beste, het fijnste acht. En hoe we dat doen, mogen we lekker zelf weten. Ook dit is echter een utopische gedachte, want de werkelijkheid laat hele andere dingen zien. Mensen die jaloers zijn op onze manier van wonen, ons het niet gunnen, tot zelfs mensen die elkaar binnen dit project het licht in de ogen niet gunnen. Ik kan me dus heel goed voorstellen dat men denkt dat we verder van die zogenaamde utopie afstaan dan ooit tevoren.

Een utopie is echter iets dat zich in jouw hoofd, jouw verbeelding afspeelt. Dit zal m.i. zich nooit aan de buitenkant kunnen manifesteren, omdat je namelijk altijd rekening dien te houden met de utopieën van de ander. Behalve wanneer we met z'n alle dezelfde utopie voor ons hebben, of in elk geval de overgrote meerderheid.

In mijn beleving, in mijn fantasiewereld is het allemaal al mooi, de utopie is dus al bereikt. Als ik door die ogen kijk, is de wereld echt fantastisch en kan ik intens genieten van wat ik hier meemaak en me in en in gelukkig voelen van al die schoonheid. (dat mag je ook omdraaien: dat ik intens kan genieten van al die schoonheid en ...) Maar er zijn momenten dat ik me dan ineens als een Don Quichot voel, wanneer men hun realiteit zich aan mij proberen op te dringen. Dan voel ik me ineens de gek die de realiteit juist volkomen uit het zicht is verloren. Dan laat ik me door hun weer wijsmaken dat azijn zuur of bitter is. En kan ik ineens niet meer genieten van de smaak van het leven.

Jammer eigenlijk, die momenten. Maar daardoor heb ook ik gelukkig nog iets om naar uit te kijken: de dag dat ik me zelf kan waarderen voor wie ik ben

oorlel

Zoals een clown ooit zei:

achter elke glimlach schuilt een traan, en na elke traan een glimlach

Iets zegt me dat Thomas Moore Plato gelezen heeft....

More

retropia

Utopie, tja ik ben veels te nuchter om mijn tijd daaraan te besteden. Zie het nut er ook niet van in. Utopie staat voor mij niet los van fantasie. Het inleven van hoe het zal zijn als naja het ? "beter" ? was. Tja een veridealiseerde toekomstbeeld, ik ben erg sceptisch over utopieën, misschien zelfs wel cynisch. Waar deze scepcisme en mogelijke cynisme vandaan komt, durf ik niet met zekerheid te zeggen en vind ik ook niet relevant.

Ik ben het dus in grote lijnen met de uiteenzetting van vyumae eens. Want zoals vyumae zegt (vrije vertaling) dat wanneer men perfectie nastreeft, dit zal leiden tot de ontwrichting van de realiteit.

Maar wij mensen zijn altijd bezig om te zoeken hoe het "beter" kan, dus wordt het vanzelf beter, dus die utopie is nergens voor nodig dat hebben we al in ons, streven naar dingen hoe het beter kan, is dat niet perfect? Het is allemaal perfect, totdat we zien/ vinden dat het niet meer perfect is, en dat gebeurd in de realiteit.

Zeer interessant betoog...

jaren terug het boek Utopia gelezen en het idee heeft toch wel tijdenlang een grote rol gespeeld. Als ik je betoog nu zo lees Vyumae, dan zit ik op een tweesprong. Aan de ene kant wil ik je 100% gelijk geven, maar aan de andere kant heb ik nou net die idealistische trekken die jij in je tekst min of meer bestrijd. Het onderzoeken waard dus.

Wat ik zelf erg sterk vind aan je tekst, is dat je erop wijst dat het idee/nastreven van Utopia er voor zorgt dat je de hedendaagse werkelijkheid verliest/ontkent. Daar heb ik eigenlijk nooit zo bij stilgestaan. Wel denk ik dat als je eenmaal je Utopia zou bereiken, je nog steeds doodongelukkig zou worden van het idee dat je het daadwerkelijk bereikt hebt. Juist de weg, de veranderingen met vooruitgang of juist achteruitgang, bieden inzicht in datgene wat wij werkelijkheid noemen. Er is m.i. niets mis met dromen van een betere wereld, maar je moet er niet in blijven hangen. Volgens mij is het beter om jezelf te leren kennen dan jezelf te verbeteren. Misschien dat diezelfde zelfkennis er ook toe leidt dat het streven naar het Goede wordt uitgebalanceerd door de luiheid en acceptatie van hoe het nu is.

'De weg is belangrijker dan het doel', fluistert het nu in mijn oor

@ I.R.

Wel denk ik dat als je eenmaal je Utopia zou bereiken, je nog steeds doodongelukkig zou worden van het idee dat je het daadwerkelijk bereikt hebt. Juist de weg, de veranderingen met vooruitgang of juist achteruitgang, bieden inzicht in datgene wat wij werkelijkheid noemen.

Dan wordt het dus een leeg product, een pretentieuze facace die eveneens de 'werkelijkheid' verdoezeld of tenminste de ontwikkeling laat stagneren.

Voor de rest laat ik in het midden of een utopisch idee constructief of destructief, goed of kwaad is. Het verloochenen van de realiteit kán natuurlijk, binnen een bepaald moreel framework, positief uitpakken.

@ Om

Verandering naar een betere wereld. Talloze utopieën voor die van mij hebben de weg geplaveid naar onder andere: democratie, emancipatie, afschaffing van slavernij en sociale voorzieningen. Democratie moet ook ooit eens een idee zijn geweest waarvan men dacht dat het nooit te verwezenlijken was.

Ik zit daar eens over na te denken.
Je kunt je afvragen of democratie en emancipatie, op de lange duur, inderdaad utopisch zijn. Waar iedereen wil kiezen (democratie), en waar iedereen daadwerkelijk kan kiezen (vrijheid) ontstaan bizarre samenlevingen... In ieder geval kun je de vraag stellen wat inderdaad praktisch en efficiënt is, puur nuchter beschouwd: slavernij of abolitionisme? Democratie of despotisme? Een onhoudbaar grote en complexe zorgstaat of een stricte scheiding tussen de arme massa en de kleine elite? Zulke vragen zijn natuurlijk vanuit onze eigen sociale context erg moeilijk af te wegen en te beantwoorden. Wij zijn standplaatsgebonden en dragen de bril die de meesten dragen in het land der schreeuwende en grijpende willetjes.

De emancipatorische ideeën van de Verlichting waren een reactie die sterk tijdsgebonden was. Ze zijn dan wel concreet, en niet zoiets als de 2012-verlossing of het Paradijs, maar toch waren die ideeën destijds een breuk met de toenmalige realiteit, want toen hadden we nog de absolutistische vorsten en censuur.