Activeren en verschuiven van hyponiemen

[Kiro]

Ik wil met deze post een discussie tot leven wekken, en daarvoor zal ik enige bedenkingen opschrijven, in de hoop dat iedereen erover gaat spuien. Ik ben nogal uitvoerig, in de hoop één en ander zo helder mogelijk op te schrijven.

Stel, wij lezen een literaire tekst, bijvoorbeeld de Middelnederlandse 'Karel ende Elegast'. In dit verhaal is de hoofdpersoon Karel, en als zodanig wordt hij ook genoemd, maar aan zijn naam is nog een begrip verbonden, namelijk 'koning'. We hebben nu drie stukken informatie, t.w. 'Karel', 'koning' en 'Middeleeuwen'. Ik vermoed dat velen dan aan Karel de Grote zullen denken, en dat is dan ook de persoon om wie het in dit verhaal draait; 'Karel ende Elegast' is een karelroman.

Om literatuurgeschiedenis is het mij hier echter niet te doen. Het gaat me om iets anders. We hadden zojuist drie stukken informatie, en daaruit volgt een nieuw stuk, namelijk 'Karel de Grote'. Laten we verder gaan: de persoon wordt beschreven in termen van 'hij' en 'hem', en tezamen met het type eigennaam, welk mannelijk is, weten we zonder twijfel dat het om een mens van het mannelijk geslacht gaat.

De tekst die voor ons ligt activeert dus kennis van de wereld. Met andere woorden, het doet een beroep op onze encyclopedie. De tekst heeft bovengenoemde implicaties ten doel, maar er zijn ook passieve of indirecte andere implicaties. Bij 'mens van het mannelijk geslacht' denken wij als lezer níét onmiddelijk aan: twee armen, twee benen, een relatief groot brein, taalvermogen, een maag en een appendix, maar volgens onze encyclopedische kennis horen al deze eigenschappen er wel degelijk bij. Als in het vervolg van het verhaal gesproken wordt van Karel die zijn arm heft en begint te spreken, oogst dit dan ook logischerwijs geen verbazing. Die kennis wordt terloops geactiveerd, al ligt ze al besloten in het woord 'man'.

Nu kom ik dichter bij waar ik heen wil, en ik ga hier semantiek introduceren. Laten wij 'man' nu een lexeem noemen, een heel woord gelijk aan wat men bij woordenboeken een lemma noemt. Laten wij ook stellen dat dit lexeem een hyperoniem is: het is een begrip dat hoger in de encyclopedie staat en onder zich allerhande implicaties heeft staan, zoals timmerman, werkman, vrijgezel, keizer en homo. Het behelst ook dingen als hand, voet, been; romp, hals, huid, brein en dikke darm.

Zoals blijkt uit tekstonderzoek liggen al deze hyponiemen besloten in hyperoniemen, maar ze liggen 'onder narcose', om in termen van Umberto Eco te spreken. Ze kunnen volstrekt zonder verbazing geheel logischerwijs verderop in de tekst geactiveerd worden, maar ook in het dagelijks taalgebruik is dit uiteraard het geval.

Nu wil ik de sprong van talige informatie maken naar onze psychologie en daar voorbij. Als we 'man' zeggen, richten we onze aandacht op een semantisch veld zoals hierboven geïllustreerd is. Alle eigenschappen 'horen' bij dat lexeem, en dat is geheel volgens onze alledaagse ervaring: een mens heeft nu eenmaal twee benen en een brein. Maar laten we 'Karel ende Elegast' nu aanpassen aan onze behoeften en de volgende zinnen introduceren:

'Karel was moe en klopte met een hand wat stof van zijn mantel. De beste man had gevochten op het slagveld en had daarbij een arm verloren.'

Uit het veld wordt nu één arm weggenomen. Nu wordt heel specifiek onze kennis geactiveerd omtrent armen en hun kwantiteit per persoon.
Laten we nu nog meer verwijderen: we ontnemen onze held beide armen en beide benen. Nu plaatsen we hem in de verre toekomst en plegen plagiaat jegens de sf-film 'Ghost in the Shell': we ontnemen de held zijn gehele lichaam van vlees en bloed, en vervangen dat door gewenste onderdelen van plastic en metaal.

In hoeverre is dit een schandelijke aanslag op onze encyclopedische kennis, en wat zijn de implicaties voor het gebruik van 'mens'? Met andere woorden, wat is, toevallig in dit illustratieve geval, eigenlijk een mens? Als het de som der delen is, dan is onze koning die nu verworden is tot een cyborg eigenlijk helemaal geen mens meer. Kunnen we zelfs alle hyponiemen vervangen door andere, en toch dezelfde hyperoniem behouden? Kunnen wij de entiteit achter de hyponiem 'hengst' vervangen door een uit klei vervaardigd beeld van een hengst en nog altijd spreken van een hengst? Hoe oneigenlijk is dat?

[Civilis]

M.i. wijst 'man' of 'hengst' vooral op de geest in het lichaam. De bijbehorende info vullen we zelf in met ervaring, zodat we niet alles één voor één hoeven te bedenken. We kunnen aannemen dat de schrijver wil dat je weet wat hij bedoelt, en zal vertellen als er iets opmerkelijks is. Zo vertelt 'man'je bv niet of deze persoon een baard draagt. In een modern verhaal neem ik aan dat hij er geen heeft als het me niet verteld wordt.

Intuitief lijkt me dat een man in een metalen lichaam nog steeds dezelfde man is. De kleien hengst daarentegen is absoluut geen hengst maar een beeld.
Zo vind ik ook een man die zich om laat bouwen tot vrouw nog steeds een man.

[yopi]

Ik kan me zo voorstellen dat we alle encyclopedische verwijzingen van Karel de Grote intact laten, maar beweren (via een heel verhaal) dat hij eigenlijk een robot of een alien is ..

.. of een zombie, een geestverschijning, een literaire fictie, een dyanetische incarnatie, een 3-D projectie ..

dan tasten we alleen de geest aan. Of de werkelijkheid.
Absolute vrijheid zeg maar.

[Kiro]

Civilis:

M.i. wijst 'man' of 'hengst' vooral op de geest in het lichaam.

Maar dat vooronderstelt noodzakelijkerwijs dat de beschreven man en hengst daadwerkelijk geesten bezitten. Hoe verklaar je dat wanneer we het over bijvoorbeeld een fictieve entiteit uit een verhaal hebben? En daarnaast: wat dan te denken van dingen als 'steen' of 'planeet'?

Intuitief lijkt me dat een man in een metalen lichaam nog steeds dezelfde man is. De kleien hengst daarentegen is absoluut geen hengst maar een beeld.

Dit vind ik vreemd. De man zonder menselijk lichaam beeld geen mens meer af maar kan nog altijd mens genoemd worden, terwijl datgene wat sprekend op een hengst lijkt geen hengst genoemd kan worden. Ik veronderstel dat het onderscheidende criterium hier je eerdere opmerking over 'geest' is, maar dan rest de vraag: waar verwijst 'beeld' naartoe? En hoe zit het met 'geest'? Welke karakteristieken c.q. semantische primitieven worden daarmee geactiveerd? Verwijst 'geest' naar 'geest'?

Tevens vraag ik me nu dit af: stel dat 'mens' als onderscheidend kenmerk 'geest' heeft en dít kennisveld als eerste geactiveerd wordt, wat impliceert dat dan bij iemand die hersendood is, een lichaam zonder geest dus (het tegenovergestelde van onze sf-Karel)? Is dat nog een mens? Of moeten we erkennen dat de reële wereld niet langer samenvalt met onze ideologische wereld? In die laatste veronderstellen wij de hersendode Karel als zijnde mens, maar de karakteristieken komen in schrijnende mate niet langer overeen.


Yopi:

Ik kan me zo voorstellen dat we alle encyclopedische verwijzingen van Karel de Grote intact laten, maar beweren (via een heel verhaal) dat hij eigenlijk een robot [...] is. Dan tasten we alleen de geest aan. Of de werkelijkheid.

Ja, dat eerste stel ik me ook voor. Zoals Civilis ook stelt wordt de specifiek gewenste en eventueel afwijkende kennis door de schrijver aangereikt, terwijl deze voor de rest ervan uitgaat dat de reële wereld de fictieve wereld overlapt en deze structureert.
Ik denk dat wanneer we de sf-Karel of de hersendode Karel als voorbeeld nemen, en wij spreken over hen als 'mens', dat wij weliswaar onze encyclopedische kennis intact laten, maar niettemin de reële wereld geweld aandoen.

Als wij desgewenst dan onze ideologische wereld in stand willen houden, wordt de discrepantie ten opzichte van de reële wereld groter. Het vooronderstelt in elk geval een volledige min of meer afgeronde encyclopedie, die op zichzelf kan blijven bestaan zonder psychische schade te veroorzaken.
We kunnen dan nog een stap verdergaan en nu wel het subject intact laten (in tegenstelling tot ons Karel-experiment), maar de omringende wereld ondermijnen: we nemen de gehele wereld weg en isoleren een bewustzijn (wat dat ook moge zijn). Die zou vervolgens prima over mensen en hengsten en geesten kunnen denken, zelfs als die niet langer bestaan. Dat is niettemin uitermate vreemd.

[Verwijderde gebruiker]

Bij de stukken informatie "eigennaam" en "middeleeuwen" moest ik aan Van den Vos Reynaerde denken. Je conclusie dat we zonder twijfel bij de stukken informatie 'hij' en 'eigennaam' weten dat het om een mens van het mannelijke geslacht gaat, lijkt dus ietwat voorbarig. Met meer stukken informatie die in de tekst aanwezig zijn wordt natuurlijk wel duidelijk dat Karel een mens is.

Zelfs met weinig stukken informatie (hyponiemen) maken we ons een beeld (hyperoniem). En soms moeten we het hyperoniem bijstellen. En blijkt de sympathieke held in de actiefilm toch de slechterik te zijn. Veel thrillers en detectives houden de duidelijkste hyponiemen netjes verborgen tot vlak voor de onthulling van de clou, zodat de toehoorder nog van het gewenst onjuiste hyperoniem uitgaat.

[edit: BBcode gecorrigeerd]

[alain]

n hoeverre is dit een schandelijke aanslag op onze encyclopedische kennis, en wat zijn de implicaties voor het gebruik van 'mens'?

het is net zo schandelijk als de aanslag van de encyclopedische kennis,

op de ware kennis, maar ik ben wel blij dat je nu uitgebreid,

blootlegt hoe de taal meer is dan alleen taal,

en dat een woord, bij gebruik word,

[alain]

ik voor mezelf noem wat jij beschrijft, verborgen bestanden,

[Civilis]

Maar dat vooronderstelt noodzakelijkerwijs dat de beschreven man en hengst daadwerkelijk geesten bezitten. Hoe verklaar je dat wanneer we het over bijvoorbeeld een fictieve entiteit uit een verhaal hebben? En daarnaast: wat dan te denken van dingen als 'steen' of 'planeet'?

Ik laat me niet remmen door taal. Geest, identiteit, gedachtenwereld, hoe je het maar wilt noemen.

Dit vind ik vreemd. De man zonder menselijk lichaam beeld geen mens meer af maar kan nog altijd mens genoemd worden, terwijl datgene wat sprekend op een hengst lijkt geen hengst genoemd kan worden.

Of je klei nou vormt als een paard of een hyacinth, het blijft hetzelfde stuk klei. Je maakt er een standbeeld van, geen hengst.

Voor mijn gevoel maak je te weinig onderscheid tussen woorden en werkelijkheid. Als we het woord 'man' horen vullen we zelf de details in. Dit is omdat dat communicatie efficiënter maakt. Het beïnvloed niet wat een mens werkelijk is.

Mijn 'ik' zit niet in mijn voeten of hart, maar in mijn gedachten. Mijn ik vind zichzelf een man, en zal dat nog steeds vinden als hij ergens anders in zit. Misschien geen mens meer, maar nog steeds een man. Dit heeft natuurlijk ook niet veel met de werkelijkheid van doen, maar mijn geest is opgegroeid met het idee dat ik een man ben, en dat idee heeft mijn manier van denken ongetwijfeld beïnvloed.

Ik denk dat wij twee uiteinden van een spectrum zijn. Ik zie taal als de vijand van filosofie, omdat onze gedachten eerst door eeen vertaler moeten.

[Civilis]

Of moeten we erkennen dat de reële wereld niet langer samenvalt met onze ideologische wereld?

Zeker weten. Grotendeels door taal.
Een hersendode is nog steeds dezelfde persoon. Ik denk nl dat het hem eerder in de signalen vanuit het brein zit dan in een gebrek aan gedachten.
M.i is het trouwens nergens goed voor om deze mensen in leven te houden..

[yopi]

Kiro

We kunnen dan nog een stap verdergaan en nu wel het subject intact laten (in tegenstelling tot ons Karel-experiment), maar de omringende wereld ondermijnen: we nemen de gehele wereld weg en isoleren een bewustzijn (wat dat ook moge zijn). Die zou vervolgens prima over mensen en hengsten en geesten kunnen denken, zelfs als die niet langer bestaan. Dat is niettemin uitermate vreemd.

De situatie van god vóór de schepping.

[Kiro]

Okke:

Zelfs met weinig stukken informatie (hyponiemen) maken we ons een beeld (hyperoniem). En soms moeten we het hyperoniem bijstellen. En blijkt de sympathieke held in de actiefilm toch de slechterik te zijn. Veel thrillers en detectives houden de duidelijkste hyponiemen netjes verborgen tot vlak voor de onthulling van de clou, zodat de toehoorder nog van het gewenst onjuiste hyperoniem uitgaat.

In die zin worden de begrippen eigenlijk niet gebruikt, maar je bedoeling is wel helder. Je zou kunnen zeggen dat de toegedichte disposities, die een identiteit opbouwen, allemaal een plaatsje opschuiven.

Toch betreden we hier een ander veld dan wanneer we het hebben over het verschijnsel mens (of hengst, robot, maatschappij etc.).

Civilis:

Voor mijn gevoel maak je te weinig onderscheid tussen woorden en werkelijkheid. Als we het woord 'man' horen vullen we zelf de details in. Dit is omdat dat communicatie efficiënter maakt. Het beïnvloed niet wat een mens werkelijk is.

Mijn doel was dan ook vanuit de menselijke cognitie één en ander te beschrijven c.q. behandelen. Wat de Mens an sich is, is een tweede punt. Het gaat mij bijv. om de rechtvaardigingen en veronderstellingen van het concept [mens].

Mijn 'ik' zit niet in mijn voeten of hart, maar in mijn gedachten.

Daar kan ik in meekomen. Dan rijst echter weer de vraag in hoeverre die gedachtenwereld niet een projectie of product is van de werkelijkheid. Is de vorming zo'n ik bijvoorbeeld wel mogelijk zonder lichaam? Krijgt onze sf-Karel geen identiteitscrisis nadat hij gereduceerd is tot een brein in een vat? Etc.

Ik denk dat wij twee uiteinden van een spectrum zijn. Ik zie taal als de vijand van filosofie, omdat onze gedachten eerst door eeen vertaler moeten.

Dan staan wij inderdaad aan twee verschillende uiteinden van een spectrum. Voor mij is het menselijk taalvermogen en -gebruik erg interessant en belangrijk in verschillende opzichten. Aan dat 'filter' is voor jou en mij, m.i., nu eenmaal geen ontkomen aan.

Een hersendode is nog steeds dezelfde persoon. Ik denk nl dat het hem eerder in de signalen vanuit het brein zit dan in een gebrek aan gedachten.

Dat is natuurlijk hypothetisch, maar het zou kunnen. Als wij dat echter met geen mogelijkheid waar kunnen nemen, dan veronderstellen we vanuit onze erváring met die persoon nog steeds dezelfde persoon, ook al is die voor het oog de facto weinig meer dan een kasplantje.

Yopi:

De situatie van god vóór de schepping.

Scherp. Gerard Reve schreef eens: 'God droomt ons'.

[Kiro]

Ik zit nog eens verder te broeden.

Binnen de menswetenschappen (binnen de semiotiek ben ik het nog niet tegengekomen) bestaat de term symbolaat. Deze term is bedacht door Leslie White, en hij bedoelt ermee een object dat ontstaat met de daad van het symboliseren zelf. Bij uitbreiding geldt de term echter voor alles wat (binnen het culturele handelen) betekenis heeft gekregen. Denk bijvoorbeeld aan het snijden van een pijlpunt. Deze handeling betekent in zoverre iets, dat de betreffende cultuur het concept van de pijlpunt en zijn gebruikscontexten kent, alsmede hoe het vervaardigt moet worden, maar waarnaast ook de act op zichzelf betekenis heeft omdat het doelbewust is en moet leiden tot iets; iedereen dénkt er iets bij of over, enz. enz.

Wat de antropologie doet is de objecten bekijken in relatie tót andere objecten, wat White de 'extrasomatische context' noemt. Waar de psycholoog de schoffel verbindt aan een onderzoek naar het individu (wat doet die schoffel met hem?), daar verbindt de antropoloog de schoffel met andere werktuigen. Dit sluit een beetje aan op de semantiek zoals eerder beschreven: [schoffel] is een hyponiem van [werktuig] en heeft in zijn betekenis associaties met bijvoorbeeld [schep] en [ploeg]. Daarom is niemand verbaasd over een zin als:

Jan pakt een schep en een schoffel om in de tuin te werken.

terwijl 'Jan pakt een schoffel en een schilderij om in de tuin te werken' wel vreemd is.

Als we het over [mens] hebben, hebben we het in eerste instantie dan niet over een symbolaat? Over een symbool dus, in de ruime zin des woords, wat misschien raakt aan het begrip van de archetype. De mens is een projectie van ideeën, houdingen, handelingen en voorwerpen die zijn betekenis krijgt in een empirische context. Iedereen denkt iets bij [mens], maar niemand denkt exact hetzelfde. [mens] heeft voor een negride soldaatkind uit Afrika andere connotaties dan voor een humanist uit Frankrijk.
Volgens mij leidt dit echter tot de hypothese dat [mens] op zichzelf niet bestaat, maar gegenereerd wordt. Idem dito voor [massa], [klasse] en [democratie]. De mens is in zekere zin een generalisering geworden, een algemeenheid die zo afgevlakt is van zijn individuele karakteristieken en excessen dat iedereen zich erin kan vinden. Anders zouden, denk ik, ook geen mensenrechten of standaardtherapieën en -opleidingen opgesteld kunnen worden.
Zo lost zich de problematiek van de onderliggende inhouden van [mens] zich denk ik wel op. De problematiek wordt omgedraaid: niet wordt gevraagd welke onderdelen tot [mens] mogen/kunnen leiden, maar tot welke onderdelen [mens] mag/kan leiden.

[Civilis]

Daar kan ik me veel beter in vinden.. Het geldt voor zó veel woorden; dat iedereen weet wat je bedoelt, maar niemand het precies kan definiëren. Taal is ook een praktisch middel, geen wetenschappelijke theorie.
Voor mijn gevoel heeft je moedertaal ook invloed op je manier van denken. Kleine nuances omdat je bv twee woorden voor gevoelens hebt die in een andere taal in één woord worden samengeveegd. Of juist omdat je twee verschillende dingen met hetzelfde woord benoemt.

[Kiro]

Dat is zeker zo, alleen niet in sterke of excessieve mate. Google maar eens naar de Sapir-Whorf-hypothese. Als je die met een korreltje zand neemt, dan kom je uit wat jij net schrijft.