Lost in Translation: een analyse
Geplaatst: 11 okt 2011, 18:01
Lost in Translation. Een analyse
Met dank aan Ginger, studente Kunst, Cultuur & Media, voor commentaar en goede toevoegingen.
1. Introductie
Lost in Translation is een film van het type waarvan er tegenwoordig maar weinig gemaakt worden in commercieel Hollywood . We vinden geen snelle scènewisselingen, geen spectaculaire shots à la The Matrix, geen vlotte en grote dialogen, geen actie, geen special effects, geen populaire muziek, niets van dat alles. Of althans weinig. Het heeft niets, er gebeurt niets, en juist daarom is het één van mijn favoriete films. Het is tevens één van de weinige waaraan ik het genoegen beleef er nog eens geestelijk over na te tafelen. Die gedachten zal ik hier proberen uiteen te zetten.
De film is in zoverre zonderling, althans voor Amerikaanse producties, dat hij weinig om het lijf heeft. Het is heel eenvoudig van opzet, zelfs tot een minimum beperkt. Ik ben van mening dat dit ook niet anders kan, en dat het betekenis heeft. Het verhaal betreft namelijk twee willekeurige personen die bovenal gewoon méns zijn. Alles draait om hun karakters; al het andere is duidelijk bijzaak. Daarmee is het vooral een heel persoonlijke en menselijke film geworden, die niet van het grote gebaar is, maar van het alledaagse kleinschalige. Dit kleinschalige maakt dat alle standaard Holywoodattributen overbodig worden, met als groot voordeel dat ieder mens iets herkenbaars in de film kan zien. We zien immers twee karakters midden in hun gewone bestaan, en dientengevolge kunnen we ons uitstekend met hen identificeren.
Over deze toonzetting is nu genoeg gezegd. Inhoudelijk valt vervolgens één ding erg op, namelijk dat de film eentje van contrasten en paradoxen is. Deze tegenstellingen vinden we in verschillende aspecten terug.
2. Carrière en familierol
Lost in Translation draait om twee hoofdpersonen. De ene heet Charlotte (gespeeld door Scarlet Johanson), de ander Bob Harris (gespeeld door Bill Murray). De vrouw is erg jong, d.i. achterin de twintig, terwijl de man een stuk ouder is, namelijk in de vijftig. Wel delen ze een aantal zaken: beide zijn ze Amerikaans, beide vinden ze zichzelf in een soort crisis en beide zijn ze ook getrouwd. DÃt is exact de basis waarop ze hun onderlinge contact onderhouden. Iets anders treffen we in de film niet aan.
Wat de crisis betreft, deze bevinden zich op tegengestelde plaatsen van de levensschaal. Bob heeft, zoals Charlotte vrijwel meteen opmerkt, een midlifecrisis, en is daarmee ook voor het publiek redelijk goed herkenbaar. Wie kent per slot van rekening niet dat gevoel van ontnuchtering wanneer je terugkijkt op een lang leven, je je afvraagt waar je in ’s hemelsnaam mee bezig bent en wat uiteindelijk echt wezenlijk is? Bij Charlotte ligt het wat anders. Wat haar typeert is wat men kan noemen een startlifecrisis. Dat wil zeggen dat ze jong is maar niet weet wat ze moet doen of kan verwachten. Hoewel iets minder herkenbaar, is zij hiermee mijns inziens. toch typisch van de huidige jonge generatie, die opgroeit in een grote chaotische wereld vol van letterlijke ver-veel-ing. Beide mensen zoeken dus iets in het leven, beide missen ze iets, maar vanuit verschillende richtingen.
De vertwijfeling van Charlotte kan echter ook anders geduid worden. Ze is een vrouw, en zodoende komt zij voor de fundamentele keuze te staan: gezin of carrière? Op het moment dat de film speelt lijkt ze vooral huisgebonden te zijn en haar man te volgen, waarmee de indruk gewekt wordt dat ze de rol van stereotype huisvrouw inglijdt. Aansluitend hierop is wel opgemerkt dat de ikebana-scène (zie verderop) dit tevens laat zien. De vrouw die deze bloemschiksessie begeleid nodigt Charlotte namelijk uit en moedigt haar aan om mee te doen. Vanuit westerse optiek, wordt gezegd, laat dit wederom het typisch vrouwelijke zien. Wanneer we kijken naar het beeld dat over de gehele linie van Japan geschilderd wordt, dan zou dit inderdaad kunnen. We worden immers voornamelijk geconfronteerd met stereotypes, dat wil zeggen datgene wat we in het westen denken te weten van het oosten. Zo bezien hoeven we bij interpretatie dus geen rekening te houden met het feit dat ikebana oorspronkelijk helemaal niet per se vrouwelijk is (samoerai deden het ook) of van huishoudelijke aard. Bovendien vindt de interpretatie van de strijd tussen vrouwenrol en carrière ondersteuning bij het tegenovergestelde element, namelijk Bob Harris. Hij heeft ooit de keuze gemaakt voor een carrière, wat er niettemin toe geleid heeft dat hij weinig thuis is, zijn kinderen niet veel ziet en ook hun verjaardagen vergeet. Terzijde: dit leidt er mede toe dat Bob niet goed meer kan communiceren met vrouw en kinderen. Beide hoofdpersonen zijn in elk geval dus ‘ten prooi gevallen’ aan de traditionele rolverdeling. Een interessante volgende gedachte is wel deze, dat Charlotte Bob doet herinneren aan zijn eigen vrouw en hoe zij ooit was. ‘Vroeger hadden we veel lol’, horen we hem verzuchten. Ook Charlotte heeft een speels element en weet initiatief te nemen. Bobs vrouw heeft echter het pad verder bewandeld waarvan Charlotte op het punt staat die ook te volgen.
3. Sociale positionering
De sociale positie tussen beide valt ook op. Bob Harris is rijk, en met zekere mate ook beroemd. Zeker naar moderne westerse maatstaven heeft hij dus niets te klagen, en zijn privéleven is dan ook geworteld in een lang huwelijk met kinderen. Charlotte daarentegen heeft nog niets, behalve sinds enkele maanden een diploma. Aan de universiteit van Yale heeft ze filosofie gestudeerd, leren we tijdens een gesprek aan de bar tussen beide zoekenden. Dit zegt ons twee dingen. In de eerste plaats verwoordt Bob ironisch onze eerste gedachte, namelijk dat daar het grote geld ligt. Niet dus. Hiermee positioneert Charlotte zich onbedoeld tegenover de succesvolle Bob. Overigens is opgemerkt dat ze eigenlijk niet te kort komt, omdat haar partner John een succesvol fotograaf is. Mijns inziens is er echter een wezenlijk verschil tussen zelf iets genereren of leven van het succes en de roem van de ander (het is overigens ook maar de vraag of Charlotte dit wil) In de tweede plaats leert het ons dat Charlotte niet bepaald een oppervlakkig en dom persoon is. Ook hiermee staat ze in contrast met Bob, niet omdat hij dom of oppervlakkig is (het althans niet expliciet naar voren), maar wel omdat hij met die twee negatieve aspecten rijk en beroemd is geworden. Hoe sterk lezen we dit niet van zijn gezicht af, wanneer we hem in de Japanse studio zien zitten als acteur in een reclame voor een drankje. Hij houdt het glas in zijn handen, met een blik die ons vertelt dat hij de hele situatie al net zo diepgaand vindt als dat glas. Ik denk dat dit element in de film aan het einde nogmaals onderstreept wordt, doordat Bob vlak voor zijn vertrek uit het hotel in Tōkyo wordt aangesproken door een Amerikaanse vrouw die hem toevallig herkent. Ze benadert hem met een glimlach en zegt dat ze een fan van zijn werk is, dus volgens onze filmverwachtingen. In strijd met de verwachting echter reageert Bob laconiek en laat hij haar vrijwel meteen links liggen. Niet alleen weten we haast zeker dat hij sowieso op die manier gereageerd zou hebben, maar bovendien komt op dat moment een ander persoon de hal in: Charlotte. Deze persoon heeft Bob nota bene nérgens van herkend, heeft hem hier in geen enkel opzicht over gevleid en geeft dus nergens blijk van identificering van Bob met zijn glitter-en-glamour-personage. In tegendeel (weer de tegenstelling), ze ziet hem als een doodgewoon persoon waar ze zich als doodgewoon persoon mee kan identificeren.
Hierop aansluitend is er een andere tegenstelling, namelijk de paradox van Bobs beroemdheid en het gegeven dat hij tegelijkertijd juist nÃét gezien wordt. Niemand ziet wat hij denkt, niemand merkt op hoe hij zich voelt. Ook zijn vrouw niet. Natuurlijk zou dit tevens het gevolg kunnen zijn van het gedrag van Bob zelf, die in zijn midlifecrisis zit en zodoende misschien zijn vrouw juist geen aandacht gegeven heeft. Het is dan ook terecht op te merken dat zowel Bob als Charlotte hun gevoel van onbegrip, verlorenheid en vertwijfeling óók aan zichzelf te danken hebben. Verderop zal ik het daarom ook hebben over hun ware gezicht dat ze niet laten zien aan anderen, wat feitelijk een gebrek aan assertiviteit e.d. is. In elk geval zien we onbegrip bij andere personages, en dit merken we duidelijk aan het telefoongesprek dat hij met haar voert op het moment dat hij in bad zit. Ze oogt empathisch gezien oppervlakkig. Het is, stel ik, precies dit punt waarvoor de telefoongesprekken in de film ook dienen. Het zijn verbindingen met de wijde buitenwereld, maar beide hoofdfiguren be-reik-en er niets mee. Ook wanneer Charlotte aan het begin in tranen belt naar iemand (een vriend?), dan horen we letterlijk dat diegene niet luistert. Verscheidene andere personen die de revue passeren schijnen niets anders ten doel te hebben dan de oppervlakkigheid van de wereld en de verlorenheid van Bob en Charlotte te onderstrepen. John bijvoorbeeld, de partner van Charlotte, hoort voornamelijk zichzelf graag praten, maar voor de eigenlijke behoeftes van zijn eega heeft hij geen oor. Hoewel nergens neergezet als een vervelende man, Ãs hij er toch niet voor haar. Wederom ook letterlijk: halverwege de film gaat hij weg voor zijn werk, waarvoor zij initieel ook naar Tokyō gekomen zijn. In de rest van de film zien we hem niet meer terug. Overigens dient hier opgemerkt te worden dat hij werkt als fotograaf van o.a. bekende mensen. Hiermee past hij wel in de op het uiterlijk gerichte wereld die Bob Harris goed kent, al ontmoeten beide elkaar niet. John wordt in deze rol verder ‘uitgewerkt’ door zijn toevallige ontmoeting in het hotel met een vrouw die hij wellicht uit zijn studietijd kent. Wanneer we de tekst van hun ontmoeting zouden uitschrijven, dan is het ronduit verbazingwekkend hoe weinig er feitelijk gezegd wordt! Uiteraard niets inhoudelijks, en Charlotte staat erbij als het ondergeschoven kind. Ook wanneer beide oude bekenden later in de bar van het hotel afspreken herhaalt dit tafereel zich. Charlotte, nota bene filosoof, verveelt zich stierlijk tussen de ‘ik-heb-een-nieuw-maagdarmreinigingsmiddel-gesprekken’. Gelukkig zit Bob aan de bar.
Hier moet onmiddellijk gezegd worden dat Bob en Charlotte eigenlijk ook maar weinig woorden wisselen. Ook op dat bewuste barmoment is de dialoog dan ook van korte duur, maar dit verloopt zo dat Charlotte aan die halve minuut vermoedelijk meer plezier beleeft dan aan de gehele verdere dag.
4. Japan, Tōkyo en samenleving
Overigens wordt Japan vaak ook als weinig bezinnend en ernstig afgeschilderd. Dit was destijds ook één van de kritiekpunten bij de film. We zien karaoke, strippers, een prostituée, bars, speelhallen en veel neonreclame. Hier staan echter twee dingen tegenover. In de eerste plaats heeft Charlotte, achtergelaten door haar werkverslaafde man, tijd om het andere gezicht van Japan te leren kennen (dan pas!), en zo woont ze onder anderen een workshop ikebana (bloemsierkunst) bij, en gaat ze tevens naar een andere stad (Kyoto?), terwijl ze vanuit de trein rustige landschappen bekijkt. In die andere stad bezoekt ze een tempelcomplex en is ze toevallig gedeeltelijk getuige is van een traditioneel huwelijk, wat wellicht geen toeval is, als we kijken naar de huwelijksvertwijfelingen van beide hoofdpersonen. De film kent een huwelijksmotief, of nog ruimer: een verbindingsmotief. Enfin, de genoemde momenten stralen rust uit, geheel in contrast met Tokyō, de grootste metropool ter wereld. Bob komt uiteraard niet in aanraking met dat andere gezicht van het land, want hij zit gevangen, waar hij in eerder genoemde barscène letterlijk naar refereert. In de tweede plaats komt die oppervlakkige consumptiecultuur voornamelijk in beeld door het handelen van de hoofdpersonen. Zij kiezen er zelf voor om (gezamenlijk) het nachtleven in te duiken met een groep Japanse vrienden van Charlotte. Zij doen gewillig mee met de karaoke. Bob draagt hier een nieuw en felgekleurd, m.n. oranje, t-shirt. Wanneer hij na Charlottes uitnodiging eerst even op haar hotelkamer komt, kleed hij zich in de badkamer heel snel even om: hij komt terug met het t-shirt binnenstebuiten aan! Hierover valt wel het één en ander te zeggen. De eerste lezing van het moment maakt duidelijk dat het shirt gewoon ‘te’ is, en dat de binnenzijde de kleuren bleker laat zien. Een tweede lezing echter wekt de idee van tegendraadsheid, of eigenlijk het verlangen daartoe van Bob, die gevangen zit in de sleur des levens. Het lijkt haast alsof hij een andere huid aantrekt die het binnenste laat zien. De binnenzijde van het shirt suggereert dus een ander binnenste. Een tegenstrijdige interpretatie is dat hij weliswaar verandering wil, maar dat hij het niet goed durft. Per slot van rekening laat hij de felle kleuren niet zien, maar neemt hij genoegen met de blekere binnenzijde. Deze nachtelijke uitgaansscènes hebben denk ik om verhaaltechnische redenen tevens als functie afwisseling te bieden voor de kijker, maar ook laten ze goed zien. Het laat tevens zien hoe het verschil is, of kan zijn, tussen je verloren voelen, verloren zÃjn en toch ook avontuur beleven. In dat avontuur speelt lichaamstaal mogelijk een belangrijkere rol: men is bézig, beweegt. Men zit niet stil op een stoel om te converseren. Deze beweging geeft plezier, en deze plezier vult het platonische karakter van de film aan. Het is plezier zonder drank, drugs en seks, maar wel plezier met volstrekt vreemde mensen.
Dat de film zich in Tokyō afspeelt zal voorts ook wel geen toeval zijn. Natuurlijk, Azië ligt vanuit Amerikaans perspectief voor de hand, aangezien dit relatief dichtbij én exotisch is. Japan in het bijzonder is ook heel modern en zeker niet onbekend in het collectieve geheugen van de al evenzeer driftig consumerende Amerikanen. Vanuit Amerika ligt Japan ook niet veel verder dan Europa. Japan dus. En Tokyō? Vermoedelijk simpelweg omdat dit de belangrijkste plek van Japan is, en tegelijkertijd ook de grootste en meest chaotische stad ter wereld. Bob en Charlotte voelen zich hier terecht in het diepe geworpen! We moeten ons hier echter nog één ding heel goed realiseren, en dat is dat het gevoel van verlorenheid in willekeurig welke stad uitgebeeld had kunnen worden. Ik denk dat het grootste motief voor de keuze van Japan uiteindelijk is dat de taal ontzettend anders is. Niet alleen is het Japans wars van face-threatening acts, ook valt er voor het Amerikaanse oor simpelweg niets in te herkennen. Nogmaals wordt op deze manier een gevoel van afstand opgewekt die enkel de geïsoleerdheid van de hoofdpersonen kan onderstrepen. In Japan zijn ze létterlijk niet in staat goed te communiceren met anderen. Het verwijt dat Japanners in de film als simpel neergezet worden omdat de meeste figuranten geen of slecht Engels spreken, is dus te simplistisch. Het heeft betekenis, wat vanzelfsprekend is wanneer we even denken aan de titel die de film voert. Interessant bijkomstigheid is dientengevolge ook dat Charlotte en Bob elkaar onmiddellijk herkennen: in het buitenland voel je je meer verbonden met je land- en taalgenoten. Zodoende kunnen ze elkaar relatief eenvoudig benaderen.
Wat de stad nog betreft. Ook hier zien we weer de tegenstelling tussen het inwendige van het hotel en de omringende stad, namelijk rust en orde tegenover de stadsjungle. Het is in het hotel waar beide zielen elkander ontmoeten en goed leren kennen, vooral nadat John weg is, en het is hun kalme aard en behoefte aan rust die in schril contrast staat met de neonstad. Het is de freudiaanse uterus waarin het veilig vertoeven is, terwijl men daarbuiten in het bestaan geworpen wordt, zoals Sartre zou zeggen. De film laat dus een ‘binnen’ zien, een gestructureerd geheel waarin men Ãs; daarbuiten vervliegt alle structuur duidelijk en moet men zoeken om te zijn. De buitenwereld vervreemdt en is, om een term van Marc Augé te gebruiken, een non-place, d.w.z. voortdurende beweging zonder inhoud, iedere verbinding en betekenis wordt weer ontbonden. De samenleving is volgens Jean-Luc Nancy niets anders dan ‘het gebeurende’, en dat is inderdaad wat we hier zien. Consumeren is activiteit. Regisseur Coppola kan dan ook terecht ‘verweten’ worden dat ze heeft ingezoomd op de oppervlakkige consumptiecultuur, waar deze feitelijk één grote non-place is. Dit beeld is evenwel geheel niet van discriminerende of verwijtende aard tegenover de Japanners. Integendeel, ze vertegenwoordigt een archetype waar heel het westen aan ten prooi is gevallen. Deze noodzaak tot algemenisering wordt gebillijkt wanneer we opnieuw terugkijken naar Charlotte en Bob, twee uitersten van de sociale schaal en ladder zonder poespas, twee algemene ongeradicaliseerde en anti-flamboyante beelden waar ieder mens zich vroeg of laat wel mee kan identificeren.
5. Karakter en verbinding
Paradoxaal genoeg, alsof we er daarvan nog niet genoeg hebben, is het weinig flamboyante karakter van de hoofdpersonen weliswaar noodzaak voor de wederzijdse identificatie en ook voor het gevoel dat de film moet oproepen, terwijl zowel Charlotte als Bob wél de buitenwereld intreden. Ze gaan naar bars, naar hippe locaties waar het nachtleven bruist, doen aan karaoke. Men kan met gemak de hoofdpersonen ervan verdenken dat dit slechts een afleidingsmanoeuvre is, d.i. een strategie om de zichzelf confronterende zinnen te verzetten. Dit zou niettemin te simpel zijn. Ook de ikebana-sessie, één van de twee ‘bezinnende scènes’ van Charlotte biedt afleiding, ook de Japanse tv-show waarvoor Bob uitgenodigd is biedt hem afleiding. Voor Charlotte biedt het, mogen we aannemen, wel enige bevrediging, voor Bob daarentegen lijkt het eerder een sociale verplichting te zijn. Meedoen aan het uitgaansleven en de inhoud daarvan zou dit niettemin ook kunnen zijn. Waarom dus wordt dit uitgaansleven zo onderstreept? Mogelijk dienen al die scènes slechts één doel, namelijk het contrast te onderstrepen van zowel Charlotte als Bob in hun spanningsloze sleurrelaties enerzijds, en het veilige gecontroleerde van het hotel anderzijds. Ook komt men in het gemeenschappelijk handelen nader tot elkaar. Nog een motief is natuurlijk dat de kijker niet verveeld moet raken met eindeloze zwijgende beelden vanuit het raam in een hotelkamer. De dynamiek van het uitgaan houdt de kijker te vriend.
De aan verhaaltjes gewende kijker zal zich niet snel na het ontstaan van een band tussen Bob en Charlotte af gaan vragen of er niet wat ‘meer’ is tussen beide. Aanvankelijk zou een ‘nee’ geoorloofd lijken, gezien het karakter van hun handelen, terwijl Bob bijna iets vaderlijks heeft. De manier waarop ze met elkaar omgaan heeft alles weg van een innig bevriend paar, van ‘zielsmaten’ zoals men wil. Wanneer zij beide op het bed van de hotelkamer liggen, kijken zij eerst een film. Evenlater volgt een shot van bovenaf, wanneer ze languit op bed liggen en staren naar het plafond. Charlotte vraagt Bob hoe het leven zal zijn, en wat ze kan verwachten van een lang huwelijk. Meer dan een dergelijk persoonlijk gesprek tussen twee mensen die slechts oprecht naar elkaar zijn (niet naar de buitenwereld!) is het niet. Wat beschroomd echter kust Bob haar op de wang wanneer zij ’s avonds afscheid nemen in de lift, maar dit hoeft niet op meer te wijzen, aangezien leeftijdsverschil sowieso altijd een rol kan spelen, ook bij vriendschap, en ook bij de onzekerheid die ieder mens wel kent wanneer hij of zij de privésfeer van een ander betreedt. In het laatste stuk van de film echter belandt Bob met de Amerikaanse barzangeres in bed, niet uit passie, maar wellicht vanuit de behoefte om gewoon iets te doen. Charlotte klopt aan, merkt de vrouw op en gaat discreet en fatsoenlijk weer weg. Het gezicht van Bob is al die tijd volkomen verloren en verveeld. Wanneer ze later lunchen is dit ook het geval. Dan merkt Charlotte op dat die barzangeres waarschijnlijk veel beter bij hem past qua leeftijd ‘en zo’, en dit verandert het beeld. De reactie van Bob is of zij niet iemand anders heeft om te overladen met haar aandacht, en ook dit is veelzeggend. Haar opmerkingen zijn op een bepaalde manier kennelijk confronterend. Het zou een saaie lunch worden. Ook de tranen bij het afscheid suggereren diepere gevoelens. Het eerste afscheid in de hotelhal is wat onpersoonlijk en ongemakkelijk. Wanneer Bob later echter in zijn limousine over straat rijdt, merkt hij haar op en zegt te stoppen. Hij loopt snel achter haar aan en spreekt haar aan (hij is nergens geheel gespeend van een droge ludiciteit). Een laatste tegenstelling treffen we als kijker op dit zekere moment aan. Ze omhelzen elkaar lang en innig, waarop Bob Charlotte een zoen geeft. Hun meest intieme moment beleven ze dus midden op straat! Ook nog eens in Japan, waar dergelijke dingen in het openbaar ‘not done’ zijn. Hij fluistert haar nog iets in het oor, maar dat blijft onhoorbaar. Volgens verschillende analyses zou het zoiets zijn: ‘I love you. Don’t forget to always tell the truth.’ Dat laatste staat overigens haaks op hun gedrag tegenover de buitenwereld en tegenover hun partners, en met reden, zoals duidelijk moge zijn. Een andere analyse luidt echter: ‘I have to be leaving... But I won’t let that come between us, okay?’ Dit is een meer hoopvolle uiting die beter past in wat we als kijken van films gewend zijn, en juist daarom past dit minder goed bij het karakter van deze ‘literaire’ film. Zeker weten doen we het uiteindelijk echter niet.
[3 oktober 2011]
Met dank aan Ginger, studente Kunst, Cultuur & Media, voor commentaar en goede toevoegingen.
1. Introductie
Lost in Translation is een film van het type waarvan er tegenwoordig maar weinig gemaakt worden in commercieel Hollywood . We vinden geen snelle scènewisselingen, geen spectaculaire shots à la The Matrix, geen vlotte en grote dialogen, geen actie, geen special effects, geen populaire muziek, niets van dat alles. Of althans weinig. Het heeft niets, er gebeurt niets, en juist daarom is het één van mijn favoriete films. Het is tevens één van de weinige waaraan ik het genoegen beleef er nog eens geestelijk over na te tafelen. Die gedachten zal ik hier proberen uiteen te zetten.
De film is in zoverre zonderling, althans voor Amerikaanse producties, dat hij weinig om het lijf heeft. Het is heel eenvoudig van opzet, zelfs tot een minimum beperkt. Ik ben van mening dat dit ook niet anders kan, en dat het betekenis heeft. Het verhaal betreft namelijk twee willekeurige personen die bovenal gewoon méns zijn. Alles draait om hun karakters; al het andere is duidelijk bijzaak. Daarmee is het vooral een heel persoonlijke en menselijke film geworden, die niet van het grote gebaar is, maar van het alledaagse kleinschalige. Dit kleinschalige maakt dat alle standaard Holywoodattributen overbodig worden, met als groot voordeel dat ieder mens iets herkenbaars in de film kan zien. We zien immers twee karakters midden in hun gewone bestaan, en dientengevolge kunnen we ons uitstekend met hen identificeren.
Over deze toonzetting is nu genoeg gezegd. Inhoudelijk valt vervolgens één ding erg op, namelijk dat de film eentje van contrasten en paradoxen is. Deze tegenstellingen vinden we in verschillende aspecten terug.
2. Carrière en familierol
Lost in Translation draait om twee hoofdpersonen. De ene heet Charlotte (gespeeld door Scarlet Johanson), de ander Bob Harris (gespeeld door Bill Murray). De vrouw is erg jong, d.i. achterin de twintig, terwijl de man een stuk ouder is, namelijk in de vijftig. Wel delen ze een aantal zaken: beide zijn ze Amerikaans, beide vinden ze zichzelf in een soort crisis en beide zijn ze ook getrouwd. DÃt is exact de basis waarop ze hun onderlinge contact onderhouden. Iets anders treffen we in de film niet aan.
Wat de crisis betreft, deze bevinden zich op tegengestelde plaatsen van de levensschaal. Bob heeft, zoals Charlotte vrijwel meteen opmerkt, een midlifecrisis, en is daarmee ook voor het publiek redelijk goed herkenbaar. Wie kent per slot van rekening niet dat gevoel van ontnuchtering wanneer je terugkijkt op een lang leven, je je afvraagt waar je in ’s hemelsnaam mee bezig bent en wat uiteindelijk echt wezenlijk is? Bij Charlotte ligt het wat anders. Wat haar typeert is wat men kan noemen een startlifecrisis. Dat wil zeggen dat ze jong is maar niet weet wat ze moet doen of kan verwachten. Hoewel iets minder herkenbaar, is zij hiermee mijns inziens. toch typisch van de huidige jonge generatie, die opgroeit in een grote chaotische wereld vol van letterlijke ver-veel-ing. Beide mensen zoeken dus iets in het leven, beide missen ze iets, maar vanuit verschillende richtingen.
De vertwijfeling van Charlotte kan echter ook anders geduid worden. Ze is een vrouw, en zodoende komt zij voor de fundamentele keuze te staan: gezin of carrière? Op het moment dat de film speelt lijkt ze vooral huisgebonden te zijn en haar man te volgen, waarmee de indruk gewekt wordt dat ze de rol van stereotype huisvrouw inglijdt. Aansluitend hierop is wel opgemerkt dat de ikebana-scène (zie verderop) dit tevens laat zien. De vrouw die deze bloemschiksessie begeleid nodigt Charlotte namelijk uit en moedigt haar aan om mee te doen. Vanuit westerse optiek, wordt gezegd, laat dit wederom het typisch vrouwelijke zien. Wanneer we kijken naar het beeld dat over de gehele linie van Japan geschilderd wordt, dan zou dit inderdaad kunnen. We worden immers voornamelijk geconfronteerd met stereotypes, dat wil zeggen datgene wat we in het westen denken te weten van het oosten. Zo bezien hoeven we bij interpretatie dus geen rekening te houden met het feit dat ikebana oorspronkelijk helemaal niet per se vrouwelijk is (samoerai deden het ook) of van huishoudelijke aard. Bovendien vindt de interpretatie van de strijd tussen vrouwenrol en carrière ondersteuning bij het tegenovergestelde element, namelijk Bob Harris. Hij heeft ooit de keuze gemaakt voor een carrière, wat er niettemin toe geleid heeft dat hij weinig thuis is, zijn kinderen niet veel ziet en ook hun verjaardagen vergeet. Terzijde: dit leidt er mede toe dat Bob niet goed meer kan communiceren met vrouw en kinderen. Beide hoofdpersonen zijn in elk geval dus ‘ten prooi gevallen’ aan de traditionele rolverdeling. Een interessante volgende gedachte is wel deze, dat Charlotte Bob doet herinneren aan zijn eigen vrouw en hoe zij ooit was. ‘Vroeger hadden we veel lol’, horen we hem verzuchten. Ook Charlotte heeft een speels element en weet initiatief te nemen. Bobs vrouw heeft echter het pad verder bewandeld waarvan Charlotte op het punt staat die ook te volgen.
3. Sociale positionering
De sociale positie tussen beide valt ook op. Bob Harris is rijk, en met zekere mate ook beroemd. Zeker naar moderne westerse maatstaven heeft hij dus niets te klagen, en zijn privéleven is dan ook geworteld in een lang huwelijk met kinderen. Charlotte daarentegen heeft nog niets, behalve sinds enkele maanden een diploma. Aan de universiteit van Yale heeft ze filosofie gestudeerd, leren we tijdens een gesprek aan de bar tussen beide zoekenden. Dit zegt ons twee dingen. In de eerste plaats verwoordt Bob ironisch onze eerste gedachte, namelijk dat daar het grote geld ligt. Niet dus. Hiermee positioneert Charlotte zich onbedoeld tegenover de succesvolle Bob. Overigens is opgemerkt dat ze eigenlijk niet te kort komt, omdat haar partner John een succesvol fotograaf is. Mijns inziens is er echter een wezenlijk verschil tussen zelf iets genereren of leven van het succes en de roem van de ander (het is overigens ook maar de vraag of Charlotte dit wil) In de tweede plaats leert het ons dat Charlotte niet bepaald een oppervlakkig en dom persoon is. Ook hiermee staat ze in contrast met Bob, niet omdat hij dom of oppervlakkig is (het althans niet expliciet naar voren), maar wel omdat hij met die twee negatieve aspecten rijk en beroemd is geworden. Hoe sterk lezen we dit niet van zijn gezicht af, wanneer we hem in de Japanse studio zien zitten als acteur in een reclame voor een drankje. Hij houdt het glas in zijn handen, met een blik die ons vertelt dat hij de hele situatie al net zo diepgaand vindt als dat glas. Ik denk dat dit element in de film aan het einde nogmaals onderstreept wordt, doordat Bob vlak voor zijn vertrek uit het hotel in Tōkyo wordt aangesproken door een Amerikaanse vrouw die hem toevallig herkent. Ze benadert hem met een glimlach en zegt dat ze een fan van zijn werk is, dus volgens onze filmverwachtingen. In strijd met de verwachting echter reageert Bob laconiek en laat hij haar vrijwel meteen links liggen. Niet alleen weten we haast zeker dat hij sowieso op die manier gereageerd zou hebben, maar bovendien komt op dat moment een ander persoon de hal in: Charlotte. Deze persoon heeft Bob nota bene nérgens van herkend, heeft hem hier in geen enkel opzicht over gevleid en geeft dus nergens blijk van identificering van Bob met zijn glitter-en-glamour-personage. In tegendeel (weer de tegenstelling), ze ziet hem als een doodgewoon persoon waar ze zich als doodgewoon persoon mee kan identificeren.
Hierop aansluitend is er een andere tegenstelling, namelijk de paradox van Bobs beroemdheid en het gegeven dat hij tegelijkertijd juist nÃét gezien wordt. Niemand ziet wat hij denkt, niemand merkt op hoe hij zich voelt. Ook zijn vrouw niet. Natuurlijk zou dit tevens het gevolg kunnen zijn van het gedrag van Bob zelf, die in zijn midlifecrisis zit en zodoende misschien zijn vrouw juist geen aandacht gegeven heeft. Het is dan ook terecht op te merken dat zowel Bob als Charlotte hun gevoel van onbegrip, verlorenheid en vertwijfeling óók aan zichzelf te danken hebben. Verderop zal ik het daarom ook hebben over hun ware gezicht dat ze niet laten zien aan anderen, wat feitelijk een gebrek aan assertiviteit e.d. is. In elk geval zien we onbegrip bij andere personages, en dit merken we duidelijk aan het telefoongesprek dat hij met haar voert op het moment dat hij in bad zit. Ze oogt empathisch gezien oppervlakkig. Het is, stel ik, precies dit punt waarvoor de telefoongesprekken in de film ook dienen. Het zijn verbindingen met de wijde buitenwereld, maar beide hoofdfiguren be-reik-en er niets mee. Ook wanneer Charlotte aan het begin in tranen belt naar iemand (een vriend?), dan horen we letterlijk dat diegene niet luistert. Verscheidene andere personen die de revue passeren schijnen niets anders ten doel te hebben dan de oppervlakkigheid van de wereld en de verlorenheid van Bob en Charlotte te onderstrepen. John bijvoorbeeld, de partner van Charlotte, hoort voornamelijk zichzelf graag praten, maar voor de eigenlijke behoeftes van zijn eega heeft hij geen oor. Hoewel nergens neergezet als een vervelende man, Ãs hij er toch niet voor haar. Wederom ook letterlijk: halverwege de film gaat hij weg voor zijn werk, waarvoor zij initieel ook naar Tokyō gekomen zijn. In de rest van de film zien we hem niet meer terug. Overigens dient hier opgemerkt te worden dat hij werkt als fotograaf van o.a. bekende mensen. Hiermee past hij wel in de op het uiterlijk gerichte wereld die Bob Harris goed kent, al ontmoeten beide elkaar niet. John wordt in deze rol verder ‘uitgewerkt’ door zijn toevallige ontmoeting in het hotel met een vrouw die hij wellicht uit zijn studietijd kent. Wanneer we de tekst van hun ontmoeting zouden uitschrijven, dan is het ronduit verbazingwekkend hoe weinig er feitelijk gezegd wordt! Uiteraard niets inhoudelijks, en Charlotte staat erbij als het ondergeschoven kind. Ook wanneer beide oude bekenden later in de bar van het hotel afspreken herhaalt dit tafereel zich. Charlotte, nota bene filosoof, verveelt zich stierlijk tussen de ‘ik-heb-een-nieuw-maagdarmreinigingsmiddel-gesprekken’. Gelukkig zit Bob aan de bar.
Hier moet onmiddellijk gezegd worden dat Bob en Charlotte eigenlijk ook maar weinig woorden wisselen. Ook op dat bewuste barmoment is de dialoog dan ook van korte duur, maar dit verloopt zo dat Charlotte aan die halve minuut vermoedelijk meer plezier beleeft dan aan de gehele verdere dag.
4. Japan, Tōkyo en samenleving
Overigens wordt Japan vaak ook als weinig bezinnend en ernstig afgeschilderd. Dit was destijds ook één van de kritiekpunten bij de film. We zien karaoke, strippers, een prostituée, bars, speelhallen en veel neonreclame. Hier staan echter twee dingen tegenover. In de eerste plaats heeft Charlotte, achtergelaten door haar werkverslaafde man, tijd om het andere gezicht van Japan te leren kennen (dan pas!), en zo woont ze onder anderen een workshop ikebana (bloemsierkunst) bij, en gaat ze tevens naar een andere stad (Kyoto?), terwijl ze vanuit de trein rustige landschappen bekijkt. In die andere stad bezoekt ze een tempelcomplex en is ze toevallig gedeeltelijk getuige is van een traditioneel huwelijk, wat wellicht geen toeval is, als we kijken naar de huwelijksvertwijfelingen van beide hoofdpersonen. De film kent een huwelijksmotief, of nog ruimer: een verbindingsmotief. Enfin, de genoemde momenten stralen rust uit, geheel in contrast met Tokyō, de grootste metropool ter wereld. Bob komt uiteraard niet in aanraking met dat andere gezicht van het land, want hij zit gevangen, waar hij in eerder genoemde barscène letterlijk naar refereert. In de tweede plaats komt die oppervlakkige consumptiecultuur voornamelijk in beeld door het handelen van de hoofdpersonen. Zij kiezen er zelf voor om (gezamenlijk) het nachtleven in te duiken met een groep Japanse vrienden van Charlotte. Zij doen gewillig mee met de karaoke. Bob draagt hier een nieuw en felgekleurd, m.n. oranje, t-shirt. Wanneer hij na Charlottes uitnodiging eerst even op haar hotelkamer komt, kleed hij zich in de badkamer heel snel even om: hij komt terug met het t-shirt binnenstebuiten aan! Hierover valt wel het één en ander te zeggen. De eerste lezing van het moment maakt duidelijk dat het shirt gewoon ‘te’ is, en dat de binnenzijde de kleuren bleker laat zien. Een tweede lezing echter wekt de idee van tegendraadsheid, of eigenlijk het verlangen daartoe van Bob, die gevangen zit in de sleur des levens. Het lijkt haast alsof hij een andere huid aantrekt die het binnenste laat zien. De binnenzijde van het shirt suggereert dus een ander binnenste. Een tegenstrijdige interpretatie is dat hij weliswaar verandering wil, maar dat hij het niet goed durft. Per slot van rekening laat hij de felle kleuren niet zien, maar neemt hij genoegen met de blekere binnenzijde. Deze nachtelijke uitgaansscènes hebben denk ik om verhaaltechnische redenen tevens als functie afwisseling te bieden voor de kijker, maar ook laten ze goed zien. Het laat tevens zien hoe het verschil is, of kan zijn, tussen je verloren voelen, verloren zÃjn en toch ook avontuur beleven. In dat avontuur speelt lichaamstaal mogelijk een belangrijkere rol: men is bézig, beweegt. Men zit niet stil op een stoel om te converseren. Deze beweging geeft plezier, en deze plezier vult het platonische karakter van de film aan. Het is plezier zonder drank, drugs en seks, maar wel plezier met volstrekt vreemde mensen.
Dat de film zich in Tokyō afspeelt zal voorts ook wel geen toeval zijn. Natuurlijk, Azië ligt vanuit Amerikaans perspectief voor de hand, aangezien dit relatief dichtbij én exotisch is. Japan in het bijzonder is ook heel modern en zeker niet onbekend in het collectieve geheugen van de al evenzeer driftig consumerende Amerikanen. Vanuit Amerika ligt Japan ook niet veel verder dan Europa. Japan dus. En Tokyō? Vermoedelijk simpelweg omdat dit de belangrijkste plek van Japan is, en tegelijkertijd ook de grootste en meest chaotische stad ter wereld. Bob en Charlotte voelen zich hier terecht in het diepe geworpen! We moeten ons hier echter nog één ding heel goed realiseren, en dat is dat het gevoel van verlorenheid in willekeurig welke stad uitgebeeld had kunnen worden. Ik denk dat het grootste motief voor de keuze van Japan uiteindelijk is dat de taal ontzettend anders is. Niet alleen is het Japans wars van face-threatening acts, ook valt er voor het Amerikaanse oor simpelweg niets in te herkennen. Nogmaals wordt op deze manier een gevoel van afstand opgewekt die enkel de geïsoleerdheid van de hoofdpersonen kan onderstrepen. In Japan zijn ze létterlijk niet in staat goed te communiceren met anderen. Het verwijt dat Japanners in de film als simpel neergezet worden omdat de meeste figuranten geen of slecht Engels spreken, is dus te simplistisch. Het heeft betekenis, wat vanzelfsprekend is wanneer we even denken aan de titel die de film voert. Interessant bijkomstigheid is dientengevolge ook dat Charlotte en Bob elkaar onmiddellijk herkennen: in het buitenland voel je je meer verbonden met je land- en taalgenoten. Zodoende kunnen ze elkaar relatief eenvoudig benaderen.
Wat de stad nog betreft. Ook hier zien we weer de tegenstelling tussen het inwendige van het hotel en de omringende stad, namelijk rust en orde tegenover de stadsjungle. Het is in het hotel waar beide zielen elkander ontmoeten en goed leren kennen, vooral nadat John weg is, en het is hun kalme aard en behoefte aan rust die in schril contrast staat met de neonstad. Het is de freudiaanse uterus waarin het veilig vertoeven is, terwijl men daarbuiten in het bestaan geworpen wordt, zoals Sartre zou zeggen. De film laat dus een ‘binnen’ zien, een gestructureerd geheel waarin men Ãs; daarbuiten vervliegt alle structuur duidelijk en moet men zoeken om te zijn. De buitenwereld vervreemdt en is, om een term van Marc Augé te gebruiken, een non-place, d.w.z. voortdurende beweging zonder inhoud, iedere verbinding en betekenis wordt weer ontbonden. De samenleving is volgens Jean-Luc Nancy niets anders dan ‘het gebeurende’, en dat is inderdaad wat we hier zien. Consumeren is activiteit. Regisseur Coppola kan dan ook terecht ‘verweten’ worden dat ze heeft ingezoomd op de oppervlakkige consumptiecultuur, waar deze feitelijk één grote non-place is. Dit beeld is evenwel geheel niet van discriminerende of verwijtende aard tegenover de Japanners. Integendeel, ze vertegenwoordigt een archetype waar heel het westen aan ten prooi is gevallen. Deze noodzaak tot algemenisering wordt gebillijkt wanneer we opnieuw terugkijken naar Charlotte en Bob, twee uitersten van de sociale schaal en ladder zonder poespas, twee algemene ongeradicaliseerde en anti-flamboyante beelden waar ieder mens zich vroeg of laat wel mee kan identificeren.
5. Karakter en verbinding
Paradoxaal genoeg, alsof we er daarvan nog niet genoeg hebben, is het weinig flamboyante karakter van de hoofdpersonen weliswaar noodzaak voor de wederzijdse identificatie en ook voor het gevoel dat de film moet oproepen, terwijl zowel Charlotte als Bob wél de buitenwereld intreden. Ze gaan naar bars, naar hippe locaties waar het nachtleven bruist, doen aan karaoke. Men kan met gemak de hoofdpersonen ervan verdenken dat dit slechts een afleidingsmanoeuvre is, d.i. een strategie om de zichzelf confronterende zinnen te verzetten. Dit zou niettemin te simpel zijn. Ook de ikebana-sessie, één van de twee ‘bezinnende scènes’ van Charlotte biedt afleiding, ook de Japanse tv-show waarvoor Bob uitgenodigd is biedt hem afleiding. Voor Charlotte biedt het, mogen we aannemen, wel enige bevrediging, voor Bob daarentegen lijkt het eerder een sociale verplichting te zijn. Meedoen aan het uitgaansleven en de inhoud daarvan zou dit niettemin ook kunnen zijn. Waarom dus wordt dit uitgaansleven zo onderstreept? Mogelijk dienen al die scènes slechts één doel, namelijk het contrast te onderstrepen van zowel Charlotte als Bob in hun spanningsloze sleurrelaties enerzijds, en het veilige gecontroleerde van het hotel anderzijds. Ook komt men in het gemeenschappelijk handelen nader tot elkaar. Nog een motief is natuurlijk dat de kijker niet verveeld moet raken met eindeloze zwijgende beelden vanuit het raam in een hotelkamer. De dynamiek van het uitgaan houdt de kijker te vriend.
De aan verhaaltjes gewende kijker zal zich niet snel na het ontstaan van een band tussen Bob en Charlotte af gaan vragen of er niet wat ‘meer’ is tussen beide. Aanvankelijk zou een ‘nee’ geoorloofd lijken, gezien het karakter van hun handelen, terwijl Bob bijna iets vaderlijks heeft. De manier waarop ze met elkaar omgaan heeft alles weg van een innig bevriend paar, van ‘zielsmaten’ zoals men wil. Wanneer zij beide op het bed van de hotelkamer liggen, kijken zij eerst een film. Evenlater volgt een shot van bovenaf, wanneer ze languit op bed liggen en staren naar het plafond. Charlotte vraagt Bob hoe het leven zal zijn, en wat ze kan verwachten van een lang huwelijk. Meer dan een dergelijk persoonlijk gesprek tussen twee mensen die slechts oprecht naar elkaar zijn (niet naar de buitenwereld!) is het niet. Wat beschroomd echter kust Bob haar op de wang wanneer zij ’s avonds afscheid nemen in de lift, maar dit hoeft niet op meer te wijzen, aangezien leeftijdsverschil sowieso altijd een rol kan spelen, ook bij vriendschap, en ook bij de onzekerheid die ieder mens wel kent wanneer hij of zij de privésfeer van een ander betreedt. In het laatste stuk van de film echter belandt Bob met de Amerikaanse barzangeres in bed, niet uit passie, maar wellicht vanuit de behoefte om gewoon iets te doen. Charlotte klopt aan, merkt de vrouw op en gaat discreet en fatsoenlijk weer weg. Het gezicht van Bob is al die tijd volkomen verloren en verveeld. Wanneer ze later lunchen is dit ook het geval. Dan merkt Charlotte op dat die barzangeres waarschijnlijk veel beter bij hem past qua leeftijd ‘en zo’, en dit verandert het beeld. De reactie van Bob is of zij niet iemand anders heeft om te overladen met haar aandacht, en ook dit is veelzeggend. Haar opmerkingen zijn op een bepaalde manier kennelijk confronterend. Het zou een saaie lunch worden. Ook de tranen bij het afscheid suggereren diepere gevoelens. Het eerste afscheid in de hotelhal is wat onpersoonlijk en ongemakkelijk. Wanneer Bob later echter in zijn limousine over straat rijdt, merkt hij haar op en zegt te stoppen. Hij loopt snel achter haar aan en spreekt haar aan (hij is nergens geheel gespeend van een droge ludiciteit). Een laatste tegenstelling treffen we als kijker op dit zekere moment aan. Ze omhelzen elkaar lang en innig, waarop Bob Charlotte een zoen geeft. Hun meest intieme moment beleven ze dus midden op straat! Ook nog eens in Japan, waar dergelijke dingen in het openbaar ‘not done’ zijn. Hij fluistert haar nog iets in het oor, maar dat blijft onhoorbaar. Volgens verschillende analyses zou het zoiets zijn: ‘I love you. Don’t forget to always tell the truth.’ Dat laatste staat overigens haaks op hun gedrag tegenover de buitenwereld en tegenover hun partners, en met reden, zoals duidelijk moge zijn. Een andere analyse luidt echter: ‘I have to be leaving... But I won’t let that come between us, okay?’ Dit is een meer hoopvolle uiting die beter past in wat we als kijken van films gewend zijn, en juist daarom past dit minder goed bij het karakter van deze ‘literaire’ film. Zeker weten doen we het uiteindelijk echter niet.
[3 oktober 2011]
