Dostojevski : Aantekeningen uit het ondergrondse

[yopi]

Samenvatting van een college over dit boek van en door Andre Oudvorst, o.a. docent HOVO Erasmus Universiteit Rotterdam.

...

HOVO-cursus Literatuur en wijsbegeerte

College 2: Dostojewski, Aantekeningen uit het ondergrondse
D. is een schoolvoorbeeld van een denkende schrijver. Zijn grote romans zijn alle ideeën-romans. Zijn personages zijn held(inn)en of schurken, de intrige is niet zelden complex en verwarrend, maar de controversen draaien steeds om dezelfde vraagstukken: het geloof in God, het probleem van goed en kwaad, de toekomst van Rusland en de ideale maatschappij.
De Aantekeningen, ook wel vertaald als Memoires uit het souterrain, verschenen in 1864, in Epocha, in afleveringen, en in 1865 integraal. Het boek maakt deel uit van de polemieken die D. voerde met de Russ. filosoof N.G. Tsjernisjewski, de belangrijkste theoreticus van de radicale nihilisten, en is een parodie van diens Wat te doen? , het handboek van de socialis-tische revolutionair.
De roman bestaat uit 2 delen: (1) een essay over ideeën en gezichtspunten m.b.t. o.a. persoon-lijkheid , de vrije wil, het ‘levende leven’ en de ideale maatschappij; (2) de herinneringen van de hoofdpersoon aan enkele gebeurtenissen in zijn leven, die hem bewust hebben gemaakt van zijn kwaal. De verteller is een gewezen ambtenaar – een type dat in de vroeg-realistische Russ. literatuur veelvuldig voorkomt (vgl. Gogol). Hij kan slechts de waarheid over zichzelf vertellen door leugens op te dissen en die vervolgens te weerspreken. Hij is voortdurend in gevecht met zichzelf. Zijn denkvorm is de paradox.
Tot goed begrip van het aanvankelijk verward aandoende betoog van de kelderbewoner is het nuttig en nodig enkele achtergronden aan te brengen. Deze betreffen het genre en de literair-historische stroming, de wijsgerige ontwikkeling in 19de-eeuws Rusland en de autobiogra-fische achtergrond, m.n. D.’s omgang met de liberale gedachte en zijn polemieken met de nihilisten – materialisten, atheïsten, utilitaristen en socialisten.
(1) Het autobiografische genre (o.a. bekentenis, memoires, dagboek, brieven) ontwikkelde zich t.t.v. de Romantiek (J.-J. Rousseau). Het Realisme (na 1850 toonaangevend) keerde zich af van romantisch individualisme en fantasie, maar probeerde het waarheidsgehalte, de echt-heid van romanfictie te vergroten door gebruik te maken van pseudo-egodocumenten (b.v. ‘manuscript, in een fles gevonden’). Doel: uitbeelding van de eigentijdse sociale werkelijk-heid d.m.v. typering, milieuschildering in de vorm van portretten, scènes en taferelen.
(2) T.t.v. Nicolaas I (1825 – 1855) bloeide het wijsgerig idealisme (Hegel). Deze bloei ging gepaard met de opkomst van het liberalisme en het nationalisme. De occidentalistische stroming in de intelligentsia wilde een liberale grondwet naar Engels model, de slavofielen legden meer de nadruk op de nationale gedachte en een eigen ontwikkelingsweg voor Rusland. Dit was de periode van het romantisch individualisme (de ‘vaders’ van Toergenjew). Na de dood van de tsaar kreeg het materialisme (Büchner, Moleschott) de overhand.
De nihilistische generatie van de intelligentsia (de ‘zonen’) wilde afrekenen met het ortho-doxe geloof (atheïsme), de autocratie (anti-tsarisme) en de nationale gedachte (anti-slavofilie). Zij huldigde een uiterst materialistisch en utilitaristisch mensbeeld (de leer van het redelijk egoïsme) en een sociaal-positivistische visie op de toekomstige maatschappij (determinisme). Het romantisch individualisme maakte plaats voor utopisch socialisme (o.a. Proudhon, Fourier). De nieuwe maatschappij zou een nieuwe mens voortbrengen, vrij van vooroordelen en verlangens die tot misdadigheid leiden; daarmee zou het vraagstuk van goed en kwaad definitief zijn opgelost. Om dit doel te bereiken hoefde eventueel geweld niet te worden geschuwd.
(3) D. groeide op t.t.v. tsaar Nicolaas I, die van Rusland een politiestaat had gemaakt; hij wantrouwde de ontwikkelden (officieren en intelligentsia) en bestreed de liberale gedachte d.m.v. censuur, spionage, huisarrest en verbanning. De intelligentsia streefde naar vrijheid van meningsuiting. Ondanks de ideologische tegenstelling tussen westersgezinden en slavofielen was men het over één ding eens: afschaffing van het feodale stelsel (90 % van de bevolking was horig). D. maakte deel uit van een gezelschap dat de toekomst van Rusland besprak aan de hand van verboden boeken (o.a. Voltaire). Hij las een tekst voor waarin de achterlijkheid van Rusland aan de kaak werd gesteld. Een politiespion gaf hem aan. Zo belandde hij op het schavot. Maar op het laatste moment werd hij begenadigd. 12 jaar dwangarbeid en militaire dienst in Omsk (Siberië) brachten D. in aanraking met het minst ontwikkelde deel van de bevolking: analfabeten, moordenaars, verkrachters, kinderschenners. Hiervan leerde hij dat goed en kwaad samen kunnen gaan in dezelfde persoon. Berouwvol na zijn opstand tegen God en de tsaar keerde D. terug en wierp zich op als verzoener tussen occidentalisten en slavofielen. De nieuwe generatie van de intelligentsia, die inmiddels was opgegroeid, moest niets hebben van welke traditie ook (orthodoxie, autocratie, romantiek, volksdom) en afficheerde zichzelf daarom als ‘nihilistisch’. Door de heftige polemieken in zijn tijdschrift Vremja (De Tijd), later Epocha, werd D. allengs de kampioen van de conservatieve krachten. Hij verdedigde de traditionele verbondenheid van het Russische volk met zijn God en de tsaar. Hij bestreed het Verlichtingsdenken, niet als zodanig, maar in zijn Russ. verschijningsvormen, nl. radicaal materialisme, links-populisme en utopisch socialisme.

Vragen:
1. In hoeverre verwijst Aantekeningen naar de Bekentenissen van Rousseau?
2. De romantisch-individualistische trekken van de verteller kunnen niet verhullen dat D. een realistische intentie nastreeft in deze roman. leg dit eens uit.
3. Aan welke (3) kwalen lijdt de verteller, naar eigen zeggen?
4. In hoeverre is zijn mentaliteit en zijn gedrag strijdig met de habitus van de z.g. normale mens?
5. De kwaadaardigheid van de verteller kan enerzijds worden toegeschreven aan zijn karakter of zijn gegeven aanleg, maar kan anderzijds ook worden gezien als een product van zijn vrije wil. Leg uit dat D. hier polemiseert met de aanhangers van het wijsgerig materialisme en het determinisme.
6. Welke bezwaren brengt de kelderbewoner naar voren tegen de ‘nieuwe mens’ en de ‘nieuwe maatschappij’ van Tsjernisjewski c.s.?
7. Wat bedoelt D. met het ‘levende leven’, de formule 2 X 2 = 5 en de metafoor van de blinde muur?

Naslag :
A.F. van Oudvorst, De verbeelding van de intellectuelen. Literatuur en maatschappij van Dostojewski tot Ter Braak (Amsterdam 1991), hfdst. 4.
M. Tengbergen, Russische meesterwerken in kort bestek (Utrecht 1999)

[yopi]

Hier wat mij betreft eventuele reacties op dit boek ...

[Eva Lilith]

Oowww, oké, dan kom ik hier later erop terug!

[Intangible Radjanamadjo]

Interessant boekje!
Maar ik kan weinig met de vragen van de docent.

Ik vond vooral de laatste pagina erg interessant. Omdat ik daarna in 1 teug A Confession van Tolstoy heb gelezen, kan ik D. en T. niet zo goed uit elkaar houden ben ik bang.

Ik vond de beschrijving van het 'kelderleven' interessant, met de bijbehorende conflicten met oude 'vrienden' en nooit aanwezige liefdes..

Al met al (zeker icm Tolstoy's boek) een reden om verder te kijken dan mijn neus lang is thnx voor de tip dus!

[yopi]

Ok Radja ..

tWas niet de bedoeling om de vragen als huiswerk op te geven hoor!

Alleen het eerste stuk wat ik geknipt en geplakt heb dacht ik misschien dat interessant zou zijn als achtergrond. Geeft een wat ruimere blik op het boekje omdat ik 'gevoelens, wil en denken' ook in ruime zin afhankelijk denk van (historische) tijd en (culturele) ruimte ...

Maar in ieder geval prettig dat je met onze russen bezig bent ..

[Intangible Radjanamadjo]

Ok Radja ..

tWas niet de bedoeling om de vragen als huiswerk op te geven hoor!

Gelukkig maar

Alleen het eerste stuk wat ik geknipt en geplakt heb dacht ik misschien dat interessant zou zijn als achtergrond. Geeft een wat ruimere blik op het boekje omdat ik 'gevoelens, wil en denken' ook in ruime zin afhankelijk denk van (historische) tijd en (culturele) ruimte ...

Tja zit zeker wat in. Maar ik ben meestal te lui om de achterliggende situatie uit te zoeken en in dit geval moet ik eigenlijk wel bekennen dat ik me maar matig kan vinden in de beschrijving van de professor. De professor wil het graag plaatsen in een bepaald kader, terwijl ik me probeer te richten op de text zelf. En natuurlijk bevat het boekje veel paradoxen, maar ik plaats die persoonlijk 'binnen de hoofdpersoon'.
Ik vind het heel knap van de prof dat hij dit er uit heeft gehaald (of het heeft 'van horen zeggen'), maar ik denk dat het werk op zich zelf staat.
Deze denkwijze van mij heeft denk ik weer te maken met Tolstoy en zijn biecht.
'Als je ergens iets zoekt, zul je datgene altijd vinden. Maar dat wil nog niet zeggen dat dit de realiteit is.'

Verder een erg leuk boekje. Wilde al langer wat van meneer D. lezen, maar nu weet ik ook waarom. En hetzelfde geldt voor Tolstoy.

Maar in ieder geval prettig dat je met onze russen bezig bent ..

nogmaals.. Bedankt voor de tip

[yopi]

Radja schreef:

.. eigenlijk wel bekennen dat ik me maar matig kan vinden in de beschrijving van de professor. De professor wil het graag plaatsen in een bepaald kader, terwijl ik me probeer te richten op de text zelf. En natuurlijk bevat het boekje veel paradoxen, maar ik plaats die persoonlijk 'binnen de hoofdpersoon'.

Precies ook mijn gedachten toen ... Hoewel er toch ook veel voor 'zijn' kant te zeggen valt. Zijn ook discussies over geweest.

Misschien wil je wat meer zeggen over Tolstoi's biecht? Heeft je duidelijk meer gegrepen geloof ik ..

[Eddy]

Dostojevski,

Dat is naast Novalis DE favoriet van Harry Haller!

.... als jullie je Harry Haller tenminste nog herinneren

[Intangible Radjanamadjo]

Radja schreef:

.. eigenlijk wel bekennen dat ik me maar matig kan vinden in de beschrijving van de professor. De professor wil het graag plaatsen in een bepaald kader, terwijl ik me probeer te richten op de text zelf. En natuurlijk bevat het boekje veel paradoxen, maar ik plaats die persoonlijk 'binnen de hoofdpersoon'.

Precies ook mijn gedachten toen ... Hoewel er toch ook veel voor 'zijn' kant te zeggen valt. Zijn ook discussies over geweest.

Misschien wil je wat meer zeggen over Tolstoi's biecht? Heeft je duidelijk meer gegrepen geloof ik ..

Eh ja eigenlijk wel Omdat het denk ik meer in lijn is met wat ik - in lichtere vorm - heb ervaren en nog steeds ervaar. Hij beschrijft in zijn biecht namelijk hoe de wetenschap geen antwoord geeft op de essentiële vraag: wie ben ik? Ze vertellen ons leuk dat sterren dit, atomen dat, maar in wezen zegt dat helemaal niets. Dus ik vond in hem een medestander en verder vond ik dat hij een mooie beschrijving gaf van het 'geloof'. En ik ben altijd geinteresseerd in een genuanceerde beschrijving van wat geloof nou werkelijk is

@Eddy: Harry rulez! Ik ga zijn verhaal binnenkort weer eens lezen (in het engels dit maal )

[Eva Lilith]

Niet dat deze discussie naar mijn idee echt op gang gekomen is... Maar in ieder geval, aan mij zal men hier ook weinig hebben, vrees ik.

Ik heb het boek dus aangeschaft. Ben er een keer of 10 opnieuw in gaan lezen... Maarrrrrr.... Ik kom er niet doorheen hoor! Komt doordat ik er volkomen depressief en cynisch en zwartgallig van word, omdat het kennelijk het meest zwarte en sombere uit de krochten van mijn ziel aanroert (wat op zich ook weer veel zegt over de vaardigheden van Dostojevski, want ik kan onderhand echt wel wat hebben...).
En aangezien ik al gemakkelijk genoeg depri ben van mezelf..... geef ik het nu dus op. Dat boekje is niet goed voor mij.

(Verder gaat 't wel prima met me hoor...)
Maar ik snap nu nog wel véél beter dat mijn opa tijdens het doorlopend lezen van Dostojevski steeds dieper in de fles dook totdat hij het loodje legde daardoor...

't Zal wel in de familie zitten.

[yopi]

Als je de hoofdpersoon van dit boek hebt leren kennen door het boek te lezen, dan heb je medelijden met hem maar dat zou van hem niet mogen, dan vervloek je hem maar hij zou zijn levenswijze met verve verdedigen, dan lach je om hem maar hij zou de ernst van zijn vrijheid ook met verve verdedigen. Een veelheid van gevoelens die ongeveer net zo'n verschrikkelijke onrust veroorzaken als dat die bij de protagonist aanwezig is. Zijn sado-masochisme, zijn haat tegen alles wat wat voor schijnt te stellen enzovoort ...

Dan is het wel leuk om het volgende citaat over hemzelf uit het boek te lezen:

Ik ben eigenlijk niet voor het lijden, maar ook niet voor het geluk.
Ik ben (...) voor mijn bevlieging en dat ik die op elk moment hebben kan.

[Intangible Radjanamadjo]

Die is wel erg mooi ja..

alsof 'hij' wil zeggen dat hij 1 grote paradox is:
negeer me niet, maar schenk me vooral ook geen aandacht..

Als ik het mij goed herinner, heeft hij een 'leuke' bijeenkomst met zijn oude 'vrienden'.. is het niet yopi?

ben echter bang dat ik dit boekje niet in de bieb alhier ga vinden, dus ik zal wellicht zaterdag in Utrecht even op boekenjacht kunnen gaan.. heb sowieso toch 'niets' te lezen

[yopi]

Leuk dat je hier even op reageert. Ik had jou ook een beetje in gedachten toen ik het citaat las bij Peter Sloterdijk's 'schuim'.

Inderdaad '1 grote paradox'!

Wat gebeurd er als je los raakt van je omgeving? Als je volledig vrij bent of beter wilt zijn? Als je gaat zweven ... ?

Kun je geen boekjes laten opsturen naar je eigen bibliotheek?
Bij mij kan dat wel voor 1 of 2 euro.
Eerst zoeken op:
http://zoeken.bibliotheek.nl/

[Intangible Radjanamadjo]

Dat moet idd wel kunnen! Verrek, dat is best wel een goede tip

en kun je hier iets over uitweiden, je maakt me nieuwsgierig :
"Ik had jou ook een beetje in gedachten toen ik het citaat las bij Peter Sloterdijk's 'schuim'. "

Wellicht dat we in dat topic dan ook nog weer verder komen

[yopi]

Ik bedoelde alleen maar dat ik me herinnerde dat jij dat boek ook gelezen had, dus niet dat jij op die persoon zou lijken of zo.

Alleen als je het gelezen hebt is het citaat begrijpelijk denk ik.
Maar dan ben ik op mijn beurt nu nieuwsgierig in hoeverre je dit citaat op jou van toepassing vindt.

Op mij is het van toepassing omdat ik luimen met mijn overmaat aan vrije tijd wel herken en ook de onrust.

[Intangible Radjanamadjo]

Ik bedoelde alleen maar dat ik me herinnerde dat jij dat boek ook gelezen had, dus niet dat jij op die persoon zou lijken of zo.

Alleen als je het gelezen hebt is het citaat begrijpelijk denk ik.
Maar dan ben ik op mijn beurt nu nieuwsgierig in hoeverre je dit citaat op jou van toepassing vindt.

Op mij is het van toepassing omdat ik luimen met mijn overmaat aan vrije tijd wel herken en ook de onrust.

Oh dat citaat kan ik heel makkelijk op mijzelf betrekken. Bv de eerste zin, ik sta niet graag in de belangstelling; maar als ik bv een nieuw stuk heb geschreven, wil ik wel reacties die ook daadwerkelijk op de inhoud ingaan. Beetje het midden zoeken tussen verlegenheid en ijdelheid
En daarbij heb ik al veel ervaringen met Yin Yang in werking 'gezien', voor mij is de dualiteit iets om mee te werken, een paradox die ons iets laat zien van wat we niet willen zien (en omgekeerd).. zoiets denk ik

[yopi]

Eva schreef:

Ik heb het boek dus aangeschaft. Ben er een keer of 10 opnieuw in gaan lezen... Maarrrrrr.... Ik kom er niet doorheen hoor! Komt doordat ik er volkomen depressief en cynisch en zwartgallig van word, omdat het kennelijk het meest zwarte en sombere uit de krochten van mijn ziel aanroert (wat op zich ook weer veel zegt over de vaardigheden van Dostojevski, want ik kan onderhand echt wel wat hebben...).
En aangezien ik al gemakkelijk genoeg depri ben van mezelf..... geef ik het nu dus op. Dat boekje is niet goed voor mij.

(Verder gaat 't wel prima met me hoor...)
Maar ik snap nu nog wel véél beter dat mijn opa tijdens het doorlopend lezen van Dostojevski steeds dieper in de fles dook totdat hij het loodje legde daardoor...

Het citaat in het 'grote gevaarlijke oneliner spel' is uit dit boek. Eva had blijkbaar in de gaten hoe gevaarlijk dit boek is!